Әлеуметтік антрополог Зарина Мұқанова Цюрих университетінде және Макс Планк атындағы әлеуметтік антропология институтында PhD кандидаты. Оның қазіргі зерттеу тақырыбы – қазақ қоғамындағы туыстық қатынастар, шежіре туралы. Сонымен қатар, Қазақстанға көшіп келген этникалық қазақтарды қалай атау төңірегіндегі сыртқы саясат, стигма және отаршылдық туралы ғылыми мақалалар авторы.
Власть Зарина Мұқановамен туыстық қатынастарды зерттеудің маңызы, оның отарсыздануға әсері, ішкі бөліністің туындау себептері, отарлаудан емделмеген жан жарасы жайлы сөйлесті.
Зарина, алғашқы сұрағымызды сіздің туыстық қатынастар жайлы зерттеуіңізден бастасақ, жалпы бұл тақырыпты зерттеудің маңызы қандай? Туыстық қатынастарды зерттеуге қалай келдіңіз?
Дәстүрлі қазақ қоғамының негізі туысқандар мен олардың қарым-қатынасынан құралды. 30 күн ойын, 40 күн тойын жасаушы еді, өйткені Қазақстанның әр өңірінен, сонау алыстан келген туыстар екі сағаттық той үшін ат терлетіп келмейді ғой. Батыс өңіріндегі «көрісу» мейрамы да дәл солай, яғни бұл отырықшы адамдар түсіне қоймайтын тұстар. Әрине, бұл жайлы талай рет айтылды, бірақ тек теориясы арқылы туыстардың экономикалық, әлеуметтік байланысты қалай құрғанын зерттеу жаңа тұстарын аша түспек. Туыстық қатынасты зерттеу негізінде қазақ мәдениетін, дәстүрін түсіндіруде, тіпті кейбір тарихи жан жарасының себебін, оның қыр-сырын ашуға болады.
Бұл зерттеу жұмысы өзімнің кім екенімді түсіну, өз шежіреммен танысу талпынысым десем де болады. Осы тақырыпты зерттеу, өзімнің қазақ болғанымды түсіну, өзімді және өзімнің түпкі тамырларымды тану деген қызығушылығымды ғылыми түрде жасау арқылы қарастырдым. Әрине, ғылыми зерттеуімде өзімнің туысқандарымды зерттегенім жоқ, қазақ халқының тарихы, отаршылдық кезеңіндегі миграцияның туындауы, соның салдарынан қазақ руларының арасындағы қарым-қатынас және Моңғолия мен Шығыс Түркістанның этникалық қазақтарының Қазақстанның оңтүстік-шығысында қоныстануы, олардың адаптация мәселесі мен стратегиясын зерттедім. Бұл да отарсыздануды зерттеудегі маңызды сұрақ. Туыстық қатынастар жайлы зерттеуді бастаған кезде қиын болатынын түсіндім, бірақ қазір мұны қолға алғаныма қуаныштымын, себебі бұл отарсыздану тұсында маңызды әрі керек тақырып.
Сұхбатқа дейін отарсыздануға қатысты тақырыпты зерттеуде зерттеушінің жеке тарихы да маңызды екенін айтып өттіңіз, сол жайлы толық тарқатып бере аласыз ба?
Отарсыздану туралы айтпас бұрын ол зерттеушінің кім екені және жеке тәжірибеге жүгіне алуы да маңызды деп ойлаймын. Алайда бұл ғылымда маңызды емес, субъективтілік деп есептеледі. Бірақ меніңше, біз әртүрлі болғандықтан, бұл тақырыпқа келу тәжірибемізге, неге мұны проблема деп алғанымызға мән беру керек. Сол себепті де отарсыздануды зерттеу әдістерін батыс академиктердің түсінуі қиын.
Зерттеушінің қандай позиция тұрғысынан қазақ халқын зерттеуге келгені де маңызды. Мен қазақ ретінде өз халқымды зерттеуге толықтай құқығым бар деп ойлаймын. Қазақстанда тұрып көрмеген, оның халқымен таныс емес зерттеушінің бұл туралы жазуы қаншалықты дұрыс? Бір елді прогреске үйретуге келсең, бұл империялық сана деп ойлаймын.
Диссертация жазып жатқаныма жеті жыл болды. Басқа зерттеуші дәл осы зерттеу сұрағымен менің алаңыма келсе, ол мүлдем басқа нәрселерді байқайтыны сөзсіз, себебі ол басқа адам, өмірлік тәжірибесі басқа, травмалары басқа. Мысалы, мен әйелдер тақырыбын зерттегенде ерлер түсіне бермейтін тұстарын байқауым мүмкін, бұл ерлер нашар зерттеуші дегенді білдірмейді, бар болғаны оның өмір тәжірибесі басқа, ол өзге адам.
Германиядағы Макс Планк институтында туыстық қатынастарды зерттейтін жобаның мүшесі ретінде төрт жылдай жұмыс істедім. Далалық зерттеуге барып келгеннен кейін нәтижесін әріптестерімнің алдында ғылыми семинарда қорғадым. Сол кезде өз халқым туралы зерттеу болса да, басқа біреулерді зерттегендей әсерде болғанымды айттым. Себебі менің ауылда өмір сүру тәжірибем болмаған еді. Алайда батысеуропалық әріптестерімнен өз халқын зерттеуде «anthropology at home» деген түсінік бар екенін білдім, антропологтар үшін басқа елді зерттеу сапасы жоғары зерттеу сияқты болып көрінеді екен. Өз еліңді зерттеу эмоциялық тұрғыдан қиын әрі бейтарап болу қиынға соғады деген ой бар. Бірақ, басқаша қарасақ, қазақ болмаған, Қазақстанда тумаған адам қазақ туралы сапалы ғылым жасай ала ма? Ал бейтарап қарай алмау деген нәрсе сырттан келген ғалымдарда да болатынын түсінген жөн. Барынша бейтарап, әрі толығымен объективті болу өмірде болу мүмкін бе? Сондықтан зерттеуде әртүрлі әдісті қолдану керек, өйткені зерттеушінің өмірлік тәжірибесі білім өндірісіне ықпал етеді.
Моңғолия мен Қытайдан көшіп келген этникалық қазақтар жайлы зерттеуіңізді атап өттіңіз. Сондай-ақ, Қазақстанға көшіп келген этникалық қазақтардың атауындағы сыртқы саясат, стигма және отаршылдық туралы мақалаңыз бар. Қоғамда қандастарды бірі қабылдаса, бірі шеттетіп жататын жағдайлар бар, одан бөлек ауылдық, қалалық деген шеттетулер де бар. Отарлау кезеңі Қазақстанның ішіндегі бөлінуді, ауыл мен қала поляризациясын қалай қалыптастырды?
1822 жылы Сібір қазақтары туралы жарғы шыққаннан кейін, қазақтар барлық жерге көшіп-қона алмайтын болды, тек бір әкімшілік аумақ шеңберінде ғана көшуге рұқсат етілді. Оларды «жартылай отырықшы» деп атады. Негізінде, жартылай көшпенді деген түсінік дұрыс емес, көшпенділердің бәрі бірдей төрт мезгіл көше бермеген – олар қанша көшу керек болса, сонша көшкен. Отаршылардың ойлауына келе бермейтін көшпенділердің өз заңы болды. Ең басында Талдықорған өңірі ұлы жүз бен орта жүздің шекарасы екенін есепке ала отырып, жалайырлар мен наймандардың қарым-қатынасы бүгінгі күні саясатқа, әлеуметтік өмірге қалай ықпал етіп отырғаны қызықтырған еді. Өйткені «Сібір қазақтары» жарғысының салдарынан орта жүз қазақтары өзі мекендеген өңірден ығыстырылған еді.
Сондай-ақ, Қазақстанның Ресейге қосылу ерекшелігі де бар, себебі бірінші орта жүз және кіші жүздің кейбір рулары ғана қосылды. Кейін жүз жыл дегенде ұлы жүз қосылды, яғни олар қосылғанда Қазақстанның солтүстік өңірі отарланып қойған болды.
Бірде Қостанайға барғанымда, әуежайдан таксиге отырдым. Такси жүргізушісі қайдан келгенімді сұрағанда Алматыдан екенімді айттым. Сол кезде жүргізуші бірден бұрылып, «орысшаңыз жақсы екен» деді. Бұл 2017 жылдары болған жағдай. Сосын барып түсіндім, солтүстік өңірлердің отарланғаны соншалық, олардың кейбірі карта бойынша Қарағандыдан төменгі өңірлер орысша білмейді деп ойлайды екен.
Қала мен ауыл жағдайына келсек, кеңес үкіметі кезінде көбіне тек этникалық орыстарда қалаға орналасатын мүмкіндік болды. Менің әке-шешем Талғарда тұрады, онда көбіне этникалық дүнген, түріктер орналасқан. Сонау 1970-жылдары Алматыға келіп университетке түсу үшін қалада біреудің үйіне тіркеліп, кейін оқуға түскенде жатақханаға тіркелді. Тіркеусіз қалада жүруге рұқсат жоқ еді. Көбі қалаға білім алу үшін келетін, себебі бұл қала игіліне қол жеткізудің жалғыз мүмкіндігі. Бізде «ауылдағы туысқандар» феномені бар, бұл біз үшін маңызды еді. Себебі әйтеуір бір туысқаныңның танысы қалада тұрады, сол арқылы қалаға баруға мүмкіндік болды.
Ол кезде Алматыда бәрі орысша сөйлейді, орысша білмесе, көштен қалған болып есептеледі. Сондықтан қазақтар барынша орысша жақсы сөйлеуге тырысты. Кеңес үкіметі құлағаннан кейін ауылдағы қазақтар қалаға ағыла бастайды. Қалада бұрыннан тұратын қазақтар орысша жақсы сөйлейді, олар үшін бұл ауылдан келген адамдарды стигмалауға себеп болды. Кейін қандастар көшіп келе бастайды, ал олар мүлдем орысша сөйлемейді. Міне, осылайша, бізде отарлау санамызда қалыптасты, яғни біз өзіміздің артықшылығымызды түсінбедік. Орыс тілі прогрестің белгісі болып есептелді, бүгінге дейін солай болып келді. Бірақ, меніңше, Қанды Қаңтар оқиғасынан кейін, қазақстандықтар қазақы бірегейлігін қабылдай бастады деп ойлаймын. Қазақша көбірек сөйлей бастады. Дегенмен, қазақстандықтардың бәрі бірдей қазақ тілінде сөйлеп кеткен жоқ. Жалпылап айтқанда, Қазақстан азаматтарын үш топқа бөлсек, біріншісі – тек қазақша сөйлейтіндер, екіншісі – тек орысша сөйлейтіндер және үшіншісі екі тілде де сөйлейтіндер деп айтсақ болады. Олар да бірдей емес. Екі тілде де сөйлейтіндердің өзін «бірінші тілі – орыс тілі», «бірінші тілі – қазақ тілі» және екі тілде де бала кезінен бірдей сөйлейтіндер деп бөлуге болады. Осыны түсінуіміз керек.
Отарсыздану жайлы айтқанда маңызды нәрсенің бірі – өз артықшылығыңды түсіну. Мысалы, бұрын менің орысша жақсы сөйлеуім артықшылығым болды деп ойлаған едім, ал қазір қазақ мектебінде оқығаныма қуанамын. Назарды өзіңе бұрып, өзіңді бар болмысыңмен қабылдап үйренсең, қандай екеніңнен ұялмай, солай жақсы көрсең, осыны отарсыздану деп есептер едім.
Өзіңіз атап өткендей, соңғы кездері отарсыздану жиі талқыланатын тақырыпқа айналды. Әсіресе, бір жыл бұрын болған елдегі қаңтар оқиғасы және Украинадағы соғыстан кейін, қазақстандықтардың көбі өзінің кім екенін, кімдігін ойлана бастады. Қазақ тілінде сөйлеу, оған деген сұраныс артып бара жатқандай. Қалай ойлайсыз, Қазақстандағы отарсыздану үрдісі қалай жүріп жатыр, ол қалай көрінеді? Қазақстан шындығында отарсыздану деп нені түсінеміз?
Барлық елде қандай да бір ортақ тенденция болуы мүмкін, бірақ әркімдікі өзінше ерекшеленеді. Мен зерттеуші Мадина Тлостановаға сүйене отырып, постколониал зерттеуді психотерапиямен салыстырғым келеді – өз ойыңды қалыпқа келтіріп, өзіңді зерттейсің. Біраз уақыт психотерапиядан өткеннен кейін, өзіңді танып, жан жараңды емдегеннен кейін саналы реакциясы бар, дені сау адамға айналасың. Осылайша отарлықтан босатылу да жүзеге асады. Деколониал бетбұрыс – өз шекараңды білетін, сәйкес реакция білдіре алатын, өз кімдігіңді түсінген кез, яғни отарсыздану – өз орталығыңды өзіңе қайтару.
Қазақстан мысалында қарасақ, бізде кімдігіңді, бірегейлігіңді (identity) анықтауда қиыншылықтар бар, ол мүлдем жоқ деп айту да қате, тіпті жетпіс жыл кеңес үкіметі мен екі жүз жылдан астам Ресей отарында бола тұра біз өз бірегейлігімізді жоғалтпадық. Сонымен қатар, 90-шы және 2000 жылдары репатриант қазақтар, қандастардың көшіп келуі қазақ тілін, мәдениетін, ұмытылған тұстарын қайта жаңғыруға аз да болсын септігін тигізді. Әрине, мен өз зерттеуім аясында айтып жатырмын.
Бірақ қанды қаңтар оқиғасынан кейін отарсыздану тақырыбы өткір мәселеге айналғаны сөзсіз. Біз Желтоқсан оқиғасына уақытылы рефлексия жасап, оны қайта қарастырғанымызда, бұл құбылыс әлдеқайда ертерек болушы едік. Жаңаөзендегі оқиға да бар. Алайда ол қолымыздан келмеді. Ақыры қаңтар оқиғасы өз кімдігімізді ойлануға, оның маңызын түсінуге берілген соңғы мүмкіндіктей көрінді. Дегенмен қаңтар оқиғасы әлі де ашық зерттелген жоқ, кей адамдар жазықсыз түрмеде отыр, бейбіт халықтың қаза тапқанына қатысты сұрақтарға әлі жауап табылмады. Бұл жағдайға Украинадағы соғыс, мобилизациядан кейін келген мигранттар қосылып, әлі де қорытынды жасап үлгермедік.
Мұндай кризистік оқиғалар тұсында, қазақстандықтар көбірек өз тіліне, кімдігіне мән бере бастады. Бұл жайлы тек жергілікті этникалық қазақтар ғана емес, сонымен қатар, бұрыннан осында тұрып жатқан этникалық орыстар да ойлана бастады, тіпті кейбірі «мен местный орыспын» сынды пайымдар айта бастады. Айтпақшы, мен де алғаш рет өз ғылыми зерттеулерім жайлы қазақша сұхбат бердім, бұған дейін көбіне орысша еркін сөйлейтінмін. Ол үшін біраз тер төгуге тура келді, алайда сондай керемет сезім сыйлап, өзімді босап шыққандай сезіндім.
Зарина, сіз айтқандай отарсыздануды психотерапиядан өтумен салыстырсақ, бізде емделмеген не анықталмаған қандай жан жарасы бар?
Негізі тарихқа қойылатын сауал көп, айтып өткенімдей, бізде Ашаршылық зерттелмеді, Желтоқсан, Жаңаөзен оқиғалары да қайта қаралмады. Бұл жайлы жазылып жатыр, бірақ ресми нұсқасы жоқ. Мысалы, Ашаршылықтан қатты зардап шеккен Украина мен Қазақстан, Украинада бұл туралы көптеп айтып жатыр. Бізде ресми түрде идеологиялық деңгейде жүргізілмей отыр.
Қайтадан сол ұлттық бірегейлікке оралсақ, 32 жылда біз ортақ атау қалыптастыра алмадық. Өзімізді «қазақстандық» не «қазақ елі» деп атау жайлы. Бұл бір ресми атау болса, біз оны қабылдай алатын не болмаса сынай алатындай болуы керек еді. Оның орнына біз Қазақстан халқы ассамблеясын құра береміз. Бұл зиянды институт, себебі біз әлі күнге дейін біртұтас халықпыз деудің орнына, көпұлтты Қазақстан туралы айтуды тоқтатпаймыз. Әлі де ұлт пен этника сөзін кеңестік калькамен қолданамыз, яғни Сталиннің әдейі ойлап тапқан ұлт саясаты бойынша, ұлт – этника, ал азаматтық деген басқа. Бізде бұрын куәлігіне орыс деп жаздыратындар да болған, себебі сол арқылы өмірде алға жылжуға мүмкіндік болған. Әрқайсымызда империядан қалған жан жарасы бар, этникалық кәрістерде бөлек, сол сияқты татарлар да және тағы басқа. Бірін күштеп осында көшірді, жер аударылып келгендер бар, ГУЛАГ лагерлерінің тұтқандары бар.
Қазір отарсыздану тақырыбы қоғамның қызу талқысында тұрған кезде, нені өткізіп алмауымыз керек? Мүмкін қандай да бір ұсыныс не болжамдарды атап өтесіз?
Бұл бір жағынан қорқынышты, әрі бәріміз ойлануға тиіс орынды сұрақ. Шынымды айтсам, соңғы болып жатқан жағдайларға байланысты қазір мен өткен шақ пен болашақты ойлаудан қалдым, өйткені алда не күтіп тұрғанын білмейсің. Тек қазірмен өмір сүріп, «Қазір не істей аламын?» деген сұраққа ғана жауап іздеймін. Менің қазір қолымнан келетіні – жан жарасынан өзім де, басқалар да құтылуына әсер ету үшін өз зерттеуім жайлы баршаға түсінікті тілде жеткізу.
Ең бастысы, дауысы шықпаған, не әдейі еленбей келген топтарға өз ойын жеткізуге мүмкіндік беру. Олардың да сөйлеуіне мұрша беру. Ресейде де қазір азшылық этникалық топтар отарсыздану жайлы айта бастады. Қазақстанда бұл – қандастар, әйелдер, ЛГБТ мүшелері. Олар бар және өз құқықтарын, өздерінің бар екенін көрсету үшін күресіп жүр, алайда олардың үні көпке жетпейді. Бізде онсыз да нашар естуші мемлекет. Бұл да отарсызданудағы маңызды қадамның бірі болмақ.
Қазіргі кезде отарсыздану, деколонизация ұғымы көп талқыланады, ол рас. Отарсыздану практикасын өзінің шығармашылығы арқылы жүзеге асыратын қазақстандық өнер қайраткерлері мен ғалымдарды атап өткен жөн. Олардың арасында суретші Сәуле Сүлейменованың Қазақстанда болып жатқан әлеуметтік-саяси құбылыстар туралы жұмыстары мен көрінбейтін әлеуметтік топтарға дауыс беруі – отарсыздану тәжірибесі. Сәуленің соңғы көрмесі де Қанды Қаңтарға арналған еді. “Біз қарапайым халықпыз” деп атағаны өте маңызды. Көрме аясында өте қызық әрі маңызды сұхбат, дискуссиялар өтті, оларға көптеген адам қатысты.
Эльмира Қақабаеваның әйелдерге арналған отарсыздану бағытындағы жазушылық курсын, ArtCom Platform зертеушілер мен әртістер ұйымы мен BabalarPress отарсыздану тәжірибесін, bULt өнер кеңістігінде өтетін түрлі қойылымдар, көрмелер мен білім беру бағдарламаларын да атап өткен жөн. Осы отарсыздану практикаларын шығармашылығы арқылы жүзеге асыратын әртістерді атап өту арқылы қазір Қазақстанда ғана емес, бүкіл дүние жүзінде болып жатқан құбылысты көрсетуді көздедім. Өткен айда Берлинде Decolonising Journalism шеберлік сағатына қатыстым. Сонда Берлиннің африкалық ауданына экскурсияға бардық. Экскурсия кезінде гид ондағы кейбір көшелердің Африкадағы геноцид жасаған адамдардың атында екенін айтып, олардың Африка елдеріне қаншама қиянат жасағанын алға тартып, көше атауын өзгерту қажеттігін атап өтті. Бұл да – отарсыздану тәжірибесі. Батыс Еуропадағы музей экспонаттарын отарлау кезінде Үндістан, Африка, Латын Америкасынан алып келгені дәлелдеуді қажет етпейтін тарихи фактілер. Бұрынғы отар елдердің империялардың отарлауынан бас тартуы, метрополияның өз саясатын жүзеге асыруы және өзіне орталығын қайтару да – отарсыздану. Бұл процесс жекелей де, мемлекеттік тұрғыдан да өте алады.
Бұл сұхбаттың шығуына Ресейдің отаршыл қылмыстары туралы хабардар ететін Volya Hub халықаралық сторителлер желісі қолдау білдірді.
Поддержите журналистику, которой доверяют.
