Сергей Калмыков – алматылық суретші, жазушы, өнертапқыш, ойшыл. Мың томдық роман авторы және Атомдық бомба шағылдырғышын ойлап тапқан адам. 1891 жылы Самарқанда туған, кейін отбасы Орынборға қоныс аударған. Сол жерде мектеп бітіріп, ары қарай сурет өнерін меңгеруге Мәскеу мен Санкт-Петербургке жол тартқан. Оқуын бітіргеннен кейін Орынборға қайтып келіп, аз ғана уақыт революциялық Ресей суретшілер ассоциациясына мүше болып, Малевич Суперматизмі қозғалысына қатысқан.
Бірақ ақырында барлық жерден кетіп, көшпелі операмен (кішігірім жеке театр тобымен) Оралды аралайды. 1935 жылы Алматыға келіп, Опера және балет театрына безендіруші болып жұмысқа тұрады. Осы жерде 1967 жылға дейін, яғни өмірінің соңына дейін тірлік кешеді. Өмірінің көп бөлігі осында өткендіктен, біз оны алматылық суретші деп санаймыз.
Ол жалғыз және өте қарапайым өмір сүрді. Оның жеке көрмесі болған емес, Суретшілер одағына бірде кіріп, бірде шығатын. Ешкім оны мәнді суретші ретінде қабылдаған жоқ. Ол психиатриялық ауруханада дүниеден өтіп, туысы мен жақындары жоқ адам ретінде жерленді.
Жеке күнделіктеріне қарасақ, суретші бақытты болған, өйткені оған «басқа ешбір ғылыми-фантастикалық прожекторға түспеген бақ түсті» – ол өмірінің соңына дейін еңбегін тастаған жоқ: таңғажайып суреттер салды, фантастикалық машиналарды ойлап тапты, шексіз романдар мен өткір теорияларды жазып, көшеде кездескен адамдармен қиял-ғажайып әлем мен өнер-ғылымның бұрын-соңды болмаған өркендеуі жөніндегі мемлекеттік бағдарламалар жайлы әңгімелесетін.
Ол Алматы көшелерінің нағыз жарық жұлдызы болатын – шашын қараға бояп, басына қызыл берет, өзі тігіп, түрлі консервіленген банкамен безендірген кең шалбар, дәл сондай ғажайып пальто киіп, бояу мен кенепті тасуға өзі жасаған үшбұрышты сөмкені асынып жүретін.
Ол өзін «кәсіби данышпан» деп атайтын, яғни өзінің Кемеңгерлік Ұстанымдарына сәйкес өмір сүріп, «ертеңгі күні коммунизм жойылып, ал біз да Винчимен ғасырлар тарихында қаламыз» дегенге сенген. Шынымен де, оның дүниеден өткеніне 55 жыл болды. Коммунизм баяғыда жоқ, ал Калмыков болса әлем мәдениетінің мұрасы болып саналады, оның жұмыстары мұражайларда сақталған, ол туралы әлемнің жетекші басылымдары жазды және 2022 жылы біз оған Венеция биенналесі сынды ең беделді заманауи өнер көрмесінде Қазақстанның алғашқы ресми павильонын арнадық.
Нағыз суретші ретінде Калмыков барлық жерде бөтен болды: қоғамда да, өнерде де, тілде де. Сонымен бірге ол қай тұста да өнертапқыш: киімде де, бейнелеу өнерінде де, мемлекеттік бағдарламада да, әдебиетте де. Қазіргі таңда Қазақстанның мемлекеттік мұрағатында сақталатын оның әдеби туындылары бізді жаулап алып, 2016 жылы Жаңа Кемеңгерлік атты үлкен шығармашылық және өмірлік саяхатқа аттандырды.
Оның тілі бізді ережемен жұмыс істеу еркіндігімен, таптаурын көзқарастарды тапқыр жоюымен және Калмыковтың өзі айтқандай, «есептеу, талғам мен жағдайдың» көмегімен шекарадан шығуға деген тынымсыз ұмтылысымен таңғалдырды. Ал біз болсақ оған «артық әрі батыл болуды және ақымақтықты» қосамыз. Біз Калмыковтың мәтіндері планетаның адамдарын әртүрлі тілде таңғалдырып, босатып, шабыттандырғанын қалаймыз.
2019 жылы «Власть» редакциясымен бірге біз Калмыковтың орыс тіліндегі кітабын шығардық, 2022 жылы Қазақстан павильонында Венеция биенналесінде планетаға оның мәтіндерінің кітабын ағылшын тілінде ұсындық. Қазір біз Калмыковтың қазақ тіліндегі алғашқы кітабын басып шығаруға дайындалып жатырмыз және сіздерге осы болашақ кітаптың мәтінін қуана ұсынамыз. Мәтін «Әр күннің ішінде» деп аталады және ол Жаңа Кемеңгерліктің Уақытша Ғибадатханасында Спектакуляр тәжірибе кезінде – Украинадағы соғысқа байланысты біздің биеннале үшін арнайы жасалған қондырғымыз жолда қалып, павильонның ресми ашылуына келмегеніне жауап ретінде Калмыковтың рухында ойлап тапқан қойылымдар үстінде естілді.
Сабина Қуанғалиева, ORTA Collective кітап топтамасын жасаушы:
– Калмыков мәтіндерін альбомға жазатын. Кейбіреуін мұқият қағазға түсірсе, кейбіреуін күнделікті өмір мен жеңілдік ағынында жазды, ол өзінен кейін осы әлемді өзгерте алатын көптеген жарық пен білімді сақтайтын мыңдаған қолжазбасын қалдырды. Мәңгілік, ұлы және күнделікті, қатыгездік пен махаббат, өнер мен ұстанымдар туралы пайымдаулар; заңдар мен нұсқаулар, өлеңдер мен томдар. Мен мұның бәріне жер бетіндегі барлық адамның қолы жетсе деймін, оны мүмкіндігінше көп тілге аударғым келеді. Менің ойымша, бұл өмір бойы жалғасатын жоба!
Біз қазақ тіліндегі кітаппен үшінші жыл жұмыс істеп жатырмыз, оның тілдегі орнын іздейміз, әртүрлі тәсілдер мен диалектілерді қолданып көреміз және сіздерге мың томдық роман сериясындағы Қазақ томын жеткізуді асыға күтеміз.
Ары қарай кітаптан үзінді келтіріледі:
Күн сайын жер…
Күн сайын жер өз өсінде шамамен он жеті мың елу екі айналым және Күнді он бес айналым жасайды. Нәтижесінде түндер мүлдем болмайды. Жыл мезгілдері де жоғалады.
Жер бетінің барлық нүктесінде бірдей температура болады.
Өте ұзақ, жаймашуақ күндер болады.
Жылы болады.
Күн сәулесі жер тұрғындарын жылытады.
Органикалық заттар өте жылдам алмасады.
Күн сайын жер өз өсінде шамамен он жеті мың жетпіс екі айналым және Күнді он тоғыз айналым жасайды.
Қара қоректік тұман жерді және Күнді айнала жердің әрбір он бес айналымында жақындай түседі. Күн жүйесі кеңістіктегі тор жүйесінде ұшады, онда бір-бірінен күрт ерекшеленетін екі композиция ауысады. SO₂ құрамы және t_003 құрамы. Жер әртүрлі геологиялық қабаттан тұратыны сияқты, әлемнің кеңістік жүйесі де біртекті емес, әртүрлі кеңістік құрамнан тұрады. Күн жүйесі SO₂ және T_003 композициялар жүйесіне енеді. SO₂ құрамымен ұшып, Күн жүйесі жарықпен қоршалады. Онда белгілі бір күнделікті процестер жүреді. T_003 құрамымен ұшып, Күн жүйесі қоректік қара тұман аймағына енеді, онда химиялық процестер SO₂ құрамындағы күндізгі процестерге кері әсер етеді. T_003 құрамында зат жаңартылады. T_003 жүйесінің кері қалпына келтіру процестері SO₂ композициялық жүйесінен тоғыз миллиард мың төрт жүз жиырма екі есе жылдамдықпен жүреді. Екі жүйенің өзара әрекеттесуі нәтижесінде өмірлік процестер ерекше күшті және сарқылмайтын болады. Өлім болмайды.
Жаңа формалар пайда болады.
Мың басты адамдар, жануарлар, балықтар, құстар мен жәндіктер пайда болады. Өсімдіктер ауада жүгіреді және ұшады. Тірі организмдер ауамен қоректенеді.
Мыңжылдық инеліктер ұшады. Бес жүз аяқты арыстандар бозғылт күлгін үйінділерде жүгіреді. Жеті жүз көзді мысықтар қызғылт плиталармен жүгіреді.
Жыныс мүшелері тек айыз қандыру үшін қызмет етеді. Көпбасты және көп қарулы тіршілік иелері фотографиялық камераларға (жарқыраған үш метрлік шыны линзалар) ұқсастығы бар арнайы патенттелген қабықтардың көмегімен жасанды түрде (құрсақтан туудың қолайсыздығын ескере отырып) туады.
Ана мен әкенің ұрық жасушалары бұл қабықтарда тез және ауыртпалықсыз дамиды.
Мың басты тіршілік иесінің бірінші басы кез келген тапсырманы шешеді немесе ойластырады, ал екіншісі күлімсірейді, әзілдейді және кездейсоқ сөйлеседі, ал үшіншісі белгілі бір арнайы мәселе бойынша іскерлік әңгімемен айналысады, төртіншісі музыка тыңдайды, бесіншісі бұйрықтар шығарады және т.б. қабілеттер артады, өседі және жақсарады.
Зақымданған жер тез жазылады. Көптеген қосымша ағза пайда болады.
Атақты тарихи тоғыз аяқты пілдер аллеясы жаңарған жер бетінде тіршілік басталған осы жаңа кезеңді атап өту үшін салынады.
Қара қуыршақ қара, жылтыраған алтын костюм киеді, ақ қалпақтар жылтыр жібекпен ақ ұнтақты шашқа киіледі. Көк көздер ашылып, жабылады.
Бегемот жидектері хрусталь бөтелкелерде тұндырылады.
Жылан джемін қызыл түсті ішкиім киген қара ұлдар таратады. Көк қыздар кішкентай мөлдір шыныаяқтардан әтеш сүтін ішеді. Масалардың тұнбалары жұқа стақандарға құйылады. Көк және алтын өрнектермен кестеленген қызғылт халат киген он жеті алты жасар қыз он үш жыл болған сары халат киеді. Дөңгелек айналар бөлмені қоршап алады. Қоңыр қуыршақтар қызғылт сары кілемде отырады.
Бұл ерекше дифференциация мен синтез уақыты болады. Ерекше виртуоздар мен өнердің бұрын-соңды болмаған Гүлдену уақыты. Мың ішекті аспаптар (скрипкалар, фортепиано, арфалар), адамдар – оркестрлер. Жасанды тоқу (гобелендер, шілтер, кесте, мозаика) оларды жасау үшін мыңдаған қолды қажет етеді. Көп қарулы, көп құлақты және көп көзді шеберлер (сыншылар, тыңдаушылар мен көрермен) қарбалас өмір сүреді. Мың аяқты балериналар, әртістер мен әртістер театрландырылған көпбасты, көпкөзді және көпқұлақты көрерменге жұмыс істейді. Оркестрлердің ерекше күрделілігіне, дыбыстардың полифониясына, тоқу мен түстердің күрделілігі мен нәзіктігіне ең аз күш жұмсау арқылы қол жетеді. Қарапайым тіршілік иесі үшін мыңдаған жылдық өмір қажет болатын нәрсе бір жылда, тіпті одан да аз (бір күнде) уақытта орындалады.
Оларда қалқып тұрған мөлдір жүзаяқтылар көк көпіршіктер алтын жәшіктермен араласады. Төбесінде және павильонның кіреберісінде үш қарулы кесірткенің күміс суреттері бар жалаулар желмен желбіреп тұрады. Ақшыл сары және қара-алтын сынықтармен кестеленген көгілдір халат киген он жеті жасар қыз күміс шыбықтар, торлар мен дөңгелектер арасында жүреді. Қызғылт үлкен әйнектер тас бедерімен кезектесіп отырады. Ортағасырлық мұнаралардың шыңдары ай сәулесімен жабылған шатырлардан жоғары көтеріледі. Жіңішке баспалдақтар сағат тіліне ілінеді және олар түнгі жүз жиырма үшінші сағатта қоңырау шалып тоқтайды. Мамық, бес басты мысықтар қарлығыңқы дауыстармен ағаш құбырларға соғылады. Моцарт былғары етіктің өкшесін көпір тастарына соғады. Қара сақинасы бар сұр есік ашылады және жүз жетпіс миллиард гранит баспалдағы келушіні жертөлеге апарады, онда мүше құбырларының гүрілі биік кристал кружкалардағы сыра көбігін шайқайды.
Қара желкендер үрленіп, кемелердің дөңес қара шайырлы жақтары сынған алтын толқындарды кесіп тастайды. Қарақшының кеудесіндегі көк көгілдір және күміс Жарты Ай қара шашпен араласады. Сұр даяшы табақшасымен еңкейеді. Испан бишілерінің мантилдері тақталарға жорғалайды.
Мың қолды саксофоншылар аспапта ойнайды. Моцарт шынтағына сүйеніп, биік және қисық ақ шаштармен безендірілген мың басты қыздарға қарайды. Олардың қуыршақтары көзін ашып-жұмады.
Жоба командасы
Автор:
Сергей Калмыков
Аудармашы:
Мерей Меңдешова
Сәния Керімқұлова
Редакторлар:
Мерей Меңдешова
Мәтінді жазған:
Игорь Коваленко
Дана Искакова
Дарья Джумеля
Александр Баканов
Лааль Джандосова
Игорь Танчик
Құралай Мандыкаева
Жоба авторлары:
Александра Морозова мен Сабина Қуанғалиева
Поддержите журналистику, которой доверяют.
