Айдын Есжанов, зоолог: «Жабайы табиғатқа қол сұғуды тоқтатпайынша, эпидемиялар жалғаса береді»

Әсел: Сіз өзіңізді қандай маманмын деп есептейсіз?

Айдын: Жалпылама айтсақ, зоологпын. Бірақ PhD диссертациямды эпизоотология бойынша жаздым. Яғни, эпизоотологпын. Зооноздық инфекцияларды тасушылар мен тасымалдаушылармен айналысатын маманмын. Ағылшын тілінің терминологиясында аурулардың экологиясымен айналысатын маман “disease ecologist” деп аталады.

Әсел: Ал зоологияға қалай келдіңіз?

Айдын: Бала кезімнен жануарларды жақсы көремін. Әр сенбі сайын сағат 11-де балалық шақтағы кумирім Николай Дроздов жүргізетін “Хайуанаттар әлемінде” бағдарламасын асыға күтетінмін. Өзіміздің бақшадағы қоңыздар мен құмырсқаларды бақылап жүретінмін. 14 жасымда Зоология институтының аумағындағы «Фауна» ғылыми-өндірістік бірлестігіне тап болдым. Бұл ферма қаракұрт, бүйі секілді әртүрлі өрмекшілерді өсіріп, олардан у алатын еді. Бәрі осы жерден басталды, экспедицияларға қатыса бастадым. Ата-анам менің дипломат болғанымды қалаған. Бірақ «Фаунаға» барып, алғашқы экспедицияға қатысып қайтқаннан кейін, биология факультетіне барамын деп шешім қабылдадым. Осыған бола әкем менімен екі айдай сөйлеспей қойғаны бар.

Әсел: Эпизоотолог ауадай қажет мамандық екенін көріп отырмыз. Елімізде бұл саламен кімдер айналысып жатыр? Қандай ғылыми-зерттеу институттарымыз бар?

Айдын: Өзім он жыл жұмыс істеген М.Айқымбаев атындағы аса қауіпті инфекциялар ұлттық ғылыми орталығы. Бұрын Қазақ карантиндік және зооноздық инфекциялар ғылыми орталығы (ҚКЗИҒО) дейтін, ертеректе обаға қарсы Орта Азия ғылыми-зерттеу институты деп аталды. Мұның бәрі 1940 жылдардың аяғында Алматы облысының Балқаш өңірінде адамдар арасында «Көкөзек індеті» деген атаумен оба тіркелуінен басталды. Ауруды ауыздықтағаннан кейін табиғи оба ошақтары және алдын алу шараларының стратегиясын әзірлеу үшін зерттеуге мамандандырылған институт құру туралы жарлық шықты. Орталық Азиядағы Обаға қарсы институт осылай пайда болды. Ол 1949 жылдан бастап жұмыс істеп келе жатыр.

Әсел: Онда оба таяқшасы сияқты инфекциялармен күресетін биологиялық қауіпсіздік зертханасы бар ма?

Айдын: Орталық референс зертхана (ОРЗ) туралы бәріңіз білетін шығарсыздар. Ол үшінші деңгейлі биологиялық қауіпсіздік зертханасы. Аса қауіпті инфекциялармен жұмыс үшін жабдықталған деген сөз.

Әсел: Зертханаларда оба таяқшасының болуы халықаралық құқық бойынша қалай реттеледі?

Айдын: Біріншіден, еліміз биологиялық қаруды өндіруге немесе зерттеуге тыйым салу туралы конвенцияға қол қойды, негізгі халықаралық құжат сол. Екіншіден, институт қорғалатын нысан болғандықтан, бұл жағынан бәрі реттелген. Жайдан-жай ештеңе әкеле де алмайсыз, әкете де алмайсыз. Бұл заңнамалық актілермен де, техникалық регламентпен де (тиісті сүзгілер және т.б.) қатаң бақыланады. Оқшауланған штаммдар туралы барлық ақпарат талданады, бірегей кодпен жіктеледі және ол оқшауланған күні, орны, объектісі туралы толық ақпаратты қамтиды. Зертхана қызметкері емеспін, сондықтан анық-қанығын білмеймін. Менің жұмысым далада.

Әсел: Бізде қорықпайтын нәрседен қорқатындар бар және, керісінше, қорқуға негіз бар жерде қорықпаймыз. Мен осы мәселеге алаңдаймын...

Айдын: Көп адам құс тұмауы, эбола және коронавирус патогендері біздің айналамызда екенін аңғармайтын сияқты. Адам – биосфераның ажырамас бөлігі.

Әсел: Бұл зоонозды инфекциялардың табиғатта өзін қалай ұстайтыны туралы іргелі зерттеудің қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. Обамен жұмыс істейтін маман далада қалай жүретіні туралы және PhD жобаңыз жөнінде толығырақ айтып берсеңіз...

Айдын: Қазақстан аумағындағы ең ірі және ең белсенді ошақтың бірі – Орталық Азияның шөлді табиғи оба ошақтары. Ол Қазақстан аумағының 39 пайызын алып жатыр, кей болжамдар бойынша одан да көп. Бізде 20 автономды ошақ бар: 17 шөл және дала ошағы мен 3 таулы ошақ. Негізгі тасымалдаушыға байланысты оба таяқшасының бірнеше түршесі бар. Олардың патогендік дәрежесі, антибиотиктерге сезімталдығы әртүрлі. Тау ошақтарында инфекцияны тасымалдаушы – суырлар (мысалы, жақында Моңғолияда болған ауру тарауы) немесе көртышқан. Біздің елдің көп бөлігін шөлді ошақтар алып жатыр, мұнда тасымалдаушы – үлкен құмтышқан. Менің зерттеуімнің басты нысаны да солар. Он мыңнан астам әртүрлі ғылыми еңбек үлкен құмтышқанға арналған. Осыған қарамастан, олардың жіктемесі әлі де жасалмаған.

Менің жобам, біріншіден, түршелер санын және әртүрлі аймақтық кешендерді морфологиялық талдау негізінде анықтау болды. Бұл неліктен маңызды десеңіз, әр түршенің оба микробына қабылдағыштығы әртүрлі болуы мүмкін. Олардың кейбіреуі бактерияларға төзімді: патоген тасымалдаушының популяциясында тарай алады, басқалары одан да гөрі бейім. Жобаның екінші мақсаты – үлкен құмтышқан мен эктопаразиттерге (бүргелерге) әсер ететін табиғи факторларды анықтау, олардың оба таяқшасының белсенділігіне әсерін зерттеу. Бұл бізге осындай факторлардың эпизоотияның (жануарлар арасындағы эпидемия) пайда болу мүмкіндігіне қалай әсер ететінін анықтауға мүмкіндік берді. Бірнеше жыл бойы Балқаштың оңтүстігінде жауын-шашын мөлшерінің, күн белсенділігінің, температура режимінің әсерін зерттедім.

Әсел: Сонымен, қандай қорытынды жасадыңыз?

Айдын: Timelag – салдардың уақытқа қатысы (афтершок) деген бар, ол шамамен екі жылдай уақыт. Мысалы, күннің белсенділігі байқалғаннан кейін, популяция бұл факторға әрекет етуді келесі жыл бойы немесе тіпті екі жылға дейін жалғастырады. Бұған байланысты тасымалдаушы санының және белсенділігінің өсуі немесе керісінше түсуі мүмкін.

Әсел: Бұл факторлар нақты қалай әсер етеді?

Айдын: Мысалы, қыста және ерте көктемде жауын-шашынның көп мөлшерін байқасақ, кеміргіштердің інін толтыратын тасқын сулар мен жылымық популяцияға тікелей әсер етеді. Еріген су кеміргіштердің інін басып, азық-түлік қорын бұзады. Күннің қатты сууы мен сыз жануарлардың иммунитетіне әсер етеді, олар обаға бұрынғыдан бетер сезімтал болады. Егер апаттан тірі қалатындар патогенге тап болса, эпизоотияның даму ықтималдығы өте жоғары.

Әсел: Қарабайыр әрі ақымақтау болса да сұрайыншы, шөл далада жүрген құмтышқан бізге не үшін керек? Инфекцияны тасымалдаушылардың көзін жойған дұрыс емес пе?

Айдын: Бұл сұрақ маған диссертациямды қорғаған кезде де қойылды. Үлкен құмтышқан – шөл экожүйесі тіршілік ету ортасының басты түрі. Экожүйе оның інінің айналасында, ол басқа түрлердің тіршілік етуіне микроклиматтық жағдай туғызады. Құстардың көпшілігі кеміргіштер інінде ұя салады, сонымен қатар онда жүздеген омыртқасыз, бауырымен жорғалаушы мекендейді. Екінші рөлі: шөл биоценозында жауынқұрт болмайды. Кеміргіштер жер қазады, топырақ массасын қозғайды, осылайша микроэлементтердің алмасуы және топырақ аэрациясы жүреді.

Әсел: Қоршаған ортаның ластануы туралы не деуге болады? Ластану зоонозды инфекцияларға, тасушы мен тасымалдаушының популяциясына әсер ете ме?

Айдын: Әрине, концентрация мен әсер ету дәрежесіне байланысты әсерін тигізеді. Егер ластану факторы ұзаққа созылған болса, онда ол кейбір жануарлардың популяциясына кері әсер етуі мүмкін. Сонымен бірге бұл табиғи сұрыпталудың да факторы. Ластану кезінде иммундық жүйе әлсірейді, жануарлар сезімталдау болады. Кейбір популяциялар мұндай әсерге төтеп бере алады, ал кейбіреулері оған қауқарсыз.

Әсел: Ластану деңгейі зоонозды инфекцияларға байланыстыра өлшене ме? Мысалы, гептил.

Айдын: Бұл мәселемен айналысқан емеспін. Бірақ ұсақ сүтқоректілерге қатысты айтсақ, олардың жоғары тұқымды болуына байланысты популяциясы тез қалпына келеді. Ал ақбөкен немесе қарақұйрық сияқты ірі жануарлар үшін қалпына келу әлдеқайда ұзаққа созылады. Мұндай ластану жағдайларының салдары ауыр болуы мүмкін.

Әсел: PhD жобаңыз қалайша Ұлыбританиядағы серіктестердің зерттеуіне ұласты?

Айдын: Карантиндік және зооноздық инфекциялар институтында жұмыс істеген кезімде WellcomeTrust, Wetenschappelijk onderzoek қорларының қолдауымен Ливерпуль, Антверпен, Утрехт университеттерімен бірлескен жобалар болған. Атап айтқанда, құмтышқанның құрлықтағы белсенділігі іргелес аумақтағы індерде бүргелердің таралуына қалай ықпал ететінін зерттедік. Адамдар коронавирус немесе тұмауды бір-біріне қонаққа барып жұқтырғандай, құмтышқандар да індерді аралап, «сыйлыққа» бүрге әкеледі. Біз бір қызық заңдылықты байқадық: популяция санының көп болуы және індердің көп бөлігінің иесі болуы инфекцияның таралуына бөгет екен, өйткені құмтышқандар өз аумағын қорғайтын түрге жатады. Аталықтар өздері тіршілік ететін аумақты қорғайды, ініне басқалардың кіруіне, бөтен түрлердің ұрғашыларына жақындауына жол бермейді. Популяция саны азайған кезде көптеген бос ін пайда болады. Құмтышқандар аш бүргелер мекендейтін бос індерді аралап, паразиттерді обамен бірге отбасына әкеліп жұқтырады. Оба үшін популяция орташа мәнге ие болғаны жақсы, себебі кеміргіштер мекендейтін індер де, инфекцияның таралуына негіз болатын бос індер де бар.

Сол кезде сұрақ туындаған: оба қалай бұрын-соңды болмаған жерде пайда болып, кеңістікте қалай таралады? Негізінде бұл жаңа тақырып емес, Кеңес заманында да зерттелген. Осы тұста обаны зерттеу кеңестік кезеңде өте жемісті болғанын айта кеткен жөн. Алайда қазір жаңа әдістер, мысалы, GPS таратқыштар пайда болды, соған орай бұл сұраққа жаңаша қарауға мүмкіндік туды. Көптеген жыртқыш құмтышқанмен қоректенеді, әсіресе қарақұйрық тұқымдастарының өкілдері күзендер, қарақұйрықтар. Олай болса, кейбір аумақта құмтышқан болмаса, жыртқыштар оларды басқа жақтан іздеуге мәжбүр болады. Мұндай кезде жыртқыштар көптеген інді аралайды. Мысалға, шұбар күзен жалғыз өзі тәулігіне жүзден астам інді аралай алатыны анықталды! Демек, басқа тасушы

Әсел: Ал жыртқыштардың өзінде оба таяқшасы болмай ма?

Айдын: Жыртқыштар кеміргіштерге қарағанда өте төзімді. Олар обамен ауырады, бірақ олардың иммунитеті инфекцияға қарсы өте белсенді күреседі.

Әсел: Неге олай?

Айдын: Бәлкім эволюцияның кесірі шығар. Жыртқыштар көбінесе әлсіреген жануарлармен, сондай-ақ инвазиямен, вирустық немесе бактериялық инфекциямен ішек құрты жұққан өлексемен қоректенеді. Тұяқты жануарлар аусыл ауруына немесе сібір жарасына сезімтал болса, қарақұйрықтар көптеген ауруға өте төзімді келеді. Олар өлген малдың етін жесе де, ештеңе болмайды. Дәл осындай заңдылық АҚШ-та койот деген түрге қатысты анықталды, олар күйдіргі ауруының тасымалдаушысы болғанымен, өздері одан өлмейді екен.

Әсел: Адамдарда осындай заңдылық бар ма, тұратын жеріне байланысты инфекцияға қарсы тұра ала ма? Мәселен, Моңғолияда жуырда обаның тарауы олардың суыр етін жеуіне байланысты болды.

Айдын: Эволюция шеңберінде адамдардың осы патогенмен байланысқа түскеніне көп уақыт өткен жоқ. Сондықтан бізде жыртқыш аңдардағы сияқты төзімділік жоқ.

Әсел: Онда жыртқыштар жөніндегі гипотезаңызға оралайық. Сонымен, оны жаңа әдістермен тексергіңіз келді ме?

Айдын: Мен PhD бітірген кезде Ньютон–Әл-Фараби қоры екі жылдық жобаға конкурс жариялады. Менің ұсынған тақырыбым «Балқаш шөл орталығындағы оба микробының балама тасымалдаушысы ретіндегі жердегі жыртқыштардың рөлі» болды. Жолым болып, осы грантты ұтып алып, постдокторантураға Ливерпульге бардым.

Әсел: Қандай лабораторияда болдыңыз? Неліктен Ливерпульді таңдадыңыз?

Айдын: Әлемдегі ірі экологтардың бірі және оба экологиясын зерттейтін маман, профессор Майкл Бигонмен жақсы кәсіби байланыста едім. Докторантурада оқыған кезімде екінші жетекшім болды. Профессор тақырыптың орынды екенін айтты, өйткені мұндай зерттеулер ағылшын әдебиетінде жоқ екен.

Әсел: Қазақстандағы оба ошақтары батыс ғалымдары үшін несімен қызық?

Айдын: Оларды тек Қазақстандағы ауру ошақтары ғана қызықтырмайды. Қазір, мысалы, әлемдік оба мамандарының назары Мадагаскарға ауып отыр, өйткені онда жыл сайын обадан 2000-ға жуық өлім тіркеледі. Ондағы өлім-жітімнің жоғары деңгейі спецификалық штамдармен байланысты, сонымен қатар алдын алу шаралары біздегідей емес, нашар дамыған. Бізде адамның оба жұқтыруы соңғы рет 2003 жылы Батыс Қазақстанда тіркелді.

Әсел: Демек, Мадагаскардың мысалында алып қарайтын болсақ, егер бізде жолға қойылған жүйе болмаса, не болатынын шамалауға болады делік. Қазақстан тағы несімен қызықтырады?

Айдын: Кеңестік кезеңде оба тақырыбы бойынша көптеген материал жинақталды. Біздің обаға қарсы күрес жүйесінде обаға қарсы станциялар бар, олардың мамандары жылына екі рет далаға шығып, мониторинг жүргізеді: кеміргіштерді аулайды, бүргелерді жинайды, оба таяқшаларының бар-жоғын тексереді, осының бәрі бірыңғай мәліметтер базасында сақталады. Ал бұл – оба экологиясын түсінгісі келетін зерттеуші үшін алтын кеніш.

Әсел: Осындай деректермен жұмыс істеу кезінде математикалық модельдеу қолданыла ма?

Айдын: Иә. Келесі жолы кезекті оба таралуын эпизоотия (жануарлар популяциясында) немесе эпидемия (адам популяциясында) қашан күтуге болатынын түсіну мақсатында болжамды модельдер жасау үшін математиктер бұған назар аударады.

Әсел: Біздің зерттеушілеріміз бұған қатыса ма? Зоонозды эпидемияларды болжау жөніндегі зерттеулерге қатысуға Қазақстан мүдделі ме?

Айдын: Қазақстанда математикалық модельдеу, әсіресе болжаушы модельдер жасау саласында мамандар жетіспейді. Ал проблема ерекше назар аударуға тұрарлық. Бұл біздің ғылымымыз бен біліміміздегі үлкен олқылық, өйткені университеттерде «datascience – деректер жөніндегі ғылым, machinelearning – машиналық оқытуды» айтпағанда, кейде қарапайым статистиканы да дұрыс оқытпайды. Көбіне студенттер Python, R сияқты бағдарламаларды білмейді, бұл менің өзіме де қатысты. Бэкграундымның математика мен модельдеуге қатысы болмағандықтан, PhD докторантура кезінде маған қиын болды, дәл сол кезде оқып үйренуге тура келді. Бізде тек оба бойынша емес, басқа инфекциялар бойынша да мәліметтер қоры мол, мысалы: Конго-Қырым қанды безгегі (КҚҚБ), туляремия және т.б. Егер бұл мәліметтер жиынтығы дұрыс талданып қолданылса, нақты жаңалықтар ашылуы мүмкін.

Әсел: Мұндай инфекциялар биоқауіпсіздік мәселесіне тікелей қатысты болғандықтан, бұл зерттеу бағыттары тарихи құпиялықпен байланысты шығар, бәлкім?

Айдын: Бізде аналитиктердің болмауы қазақстандық саясаттың ерекше бағыты деп ойламаймын. Мұны жай ғана олқылық деп санаймын. Көптеген салада маман жетіспеуі байқалады, бізде тіпті зоологтар аз. Кеңес кезінде зоология бойынша керемет базамыз болғанына қарамастан, өкінішке қарай, қазір бұл саланы оқитын маман аз. Жоғары оқу орындарында биологтарды дайындауда қателік бар. Дәлірек айтсақ, молекулалық биологияға, генетикаға, биотехнологияға назар көп. Бұл жаман емес, бірақ, іргелі ғылым саласының мамандарын (зоологтар, экологтар, ботаниктер және т.б.) даярлауды естен шығаруға болмайды. Бұл ғылымдар – бәрінің бастауы. Оның үстіне, Қазақстан әртүрлі табиғи-климаттық белдеуімен және бай биоалуантүрлілігімен ерекшеленеді, ал жаһандану дәуірінде табиғи ресурстарды сақтау мен дұрыс пайдалану тетіктерін қалыптастыру қажеттігі туындаған кезде бізде негізгі бағыттар бойынша маман жетіспейді.

Әсел: Американың оңтүстік-батысында да біздегіге ұқсас оба ошақтары бар ғой, солармен ынтымақтасуға бола ма? Жалпы, осы саладағы халықаралық ынтымақтастыққа қалай қараймыз?

Айдын: Ынтымақтастық бар, америкалықтармен де, Батыс Еуропадағы әріптестермен де байланыс бар. Кейінгі кездері ҚХР-мен жұмыс жолға қойылып келеді. Қытайлар зоонозды инфекцияны, соның ішінде оба ауруын зерттеуде өте дамыған. Соңғы рет Мадагаскарда оба конгресінде болғанымда, қытайлық ғалымдардың іс жүзінде жыл сайын алға басатынын байқадым. Ливерпульдегі қытайлық студенттермен қарым-қатынас кезінде білгенім, олардың зерттеушілері екі жылда бір рет Батыста тағылымдамадан өтеді.

Әсел: Сырт көз ретінде айтсам, біз жұқпалы ауруларды зерттеу саласында әлі де жабықпыз. Бұл әрекетіміз қырғиқабақ соғыс уақытын еске түсіреді. Зерттеу мәліметтерін жасырып қалу инфекциялар биологиясының өзінде келмеске кеткенін ескермейміз. Біз әлі де болса ғылымның эксклюзив болуына назар аударамыз, оның баршаға түсінікті болғанын қаламаймыз. Мұнымен қалай күресуге болады?

Айдын: Біріншіден, өте қауіпті инфекциялар мен биоқауіпсіздік саласындағы ғылыми еңбектерді жариялау туралы нақты ереже бар екенін атап өткен жөн.

Мысал ретінде айтсақ, мен үлкен құмтышқандарды зерттеймін. Өзіме белгілі деректерді ешкімге айтпауға тырысамын. Себебі Білім министрлігінің гранты болса да, шетелдік жобалар болса да, олар маған шығуы қажет. Біздің кейбір ғалымдар осындай көзқарасты ұстанады және оларды түсінуге болады. Бұл тұжырым емес, жәй ғана менің байқаған нәрсем. Екіншіден, батыс ғалымдарының зерттеу мақаласын қалай жазатынын байқаған болсаңыз, олар әр бөлімді егжей-тегжейлі жазады, әдістемесін көрсетеді. Бізде «жануарларды есепке алу дәстүрлі әдіспен жүргізілді» дегендей екі ауыз сөзбен жаза салады. Бұл кеңес дәуіріндегі ғылыми дәстүрмен байланысты. Жеке өзім ғалымдардың бірігуін қолдаймын, өйткені қазір барлық ірі зерттеулер мен ғылыми жаңалықты жеке ғалымдар емес, ғылыми топтар жүзеге асырады. Ғалымдар бір-бірінен қашпауы керек.

Әсел: Постдокторантурадағы жобаңызға оралайық. Сіз бұл тақырыпты Ливерпульдегі профессорыңызға ұсындыңыз ба? Нені біле алдыңыз?

Айдын: Біз әртүрлі тасымалдаушылар арасындағы байланыстың шиеленіс дәрежесін дәл байқадық. Жыртқыштардың екі түрін зерттедік: ақ тышқан және шұбар күзен. Зерттеуге тағы бір түр ретінде құлақты кірпіні қостық. Өйткені кірпі үлкен құмтышқанның інін жиі паналайды. Кеміргіштермен байланысуға мүдделі жыртқыш қалай бүрге мен обаны алып жүретіні және комменсал (бірге тұратын басқа түр) бұны қалай көтеретіні маған қызық болды. Зерттеу кезінде кірпілердің кеміргіштердің інін көп қолданатынын, онда бүргенің шабуылына тап болып, эктопаразиттерді басқа інге тарататынын анықтадық.

Әсел: Әрі қарай не болады? Мұндай зерттеудің практикалық нәтижесі қандай?

Айдын: Тәжірибелік тұрғыдан біздің обаға қарсы қызмет бұл ақпаратты қолдана алады. Жануарларды ұстаумен айналысатын эпидотрядтар бар. Олар зертханада анализ жасау үшін бір тәулікте кеміргіштердің белгілі бір санын ұстауы керек. Кейде кеміргіштердің саны нормадан аз болады, оба да табылмайды. Сондайда оларға жыртқыштарды тексеріп көруге кеңес беруге болады. Біз көбінесе жедел эпизоотияны тіркейміз, ал тасымалдаушы-жыртқыштарды есепке алсақ, эпизоотияның ерте кезеңінде обаны байқауымызға болады.

Әсел: Демек, кешігу (timelag) кейде биотикалық факторға, яғни балама тасымалдаушыларға да байланысты деген сөз бе? Инфекция тасымалдаушылардың бір түрінен екіншісіне өтеді және оның эпизоотияның пайда болуына әсері уақыт жағынан кешігеді, солай ма?

Айдын: Иә. Нәтижесінде эпизоотияның пайда болуына жанды және жансыз табиғат факторлары әсер етуі мүмкін күрделі модель аламыз. Барлығы қиылысады және өзара әрекеттеседі.

Әсел: Яғни, кеміргіштер арасынан жеткілікті мөлшерде анықталмаса да, оба қаупі бар деген тұжырым жасауға болады. Төбеден жай түскендей болмау үшін кейбір талаптарды қайта қарау керек шығар, бәлкім?

Айдын: Иә, солай. Эпидотрядтар кеміргіштер арасынан обаны тапса, бұл жедел эпизоотия ретінде тіркеледі. Ал бұл – айсбергтің көзге көрінетін бөлігі ғана. Жер астында, індерде не болып жатқанын білмейміз, ол – өзінше бір әлем.

Әсел: Демек, болжамдық модельдерге дәлірек болжам жасауға көмектесетін жыртқыштарды жаңа айнымалы ретінде енгізуіміз керек пе?

Айдын: Қазір болжамдық модельдер тасушы санына, біздің жағдайда үлкен кұмтышқанның тұрақтап өмір сүруіне, яғни қанша іні бар екеніне және онда қанша ұрғашы құмтышқан бар екеніне, сонымен қатар жауын-шашын мөлшеріне, күншуақты күндерге және орташа жылдық температураға байланысты. Басқа аспектілер, мысалы, құмтышқанның жүгіре алатын орташа қашықтығы, бүрге таралу дәрежесі және жанасу дәрежесі есепке алынбайды. Бұл үлкен олқылық және математиктер бас қатыратын шаруа.

Әсел: Негізі, әдетте биологияда бәрін қиындатқанды жақсы көреміз ғой. Біз неғұрлым көп білген сайын, жүйенің күрделі екенін және бұл қалыпты жағдай екенін түсінеміз. Бұл дүрбелең тудыратын жайт емес, керісінше, модель сенімдірек болу үшін жаңа деректерді енгізуге себеп. Осы модельде тасымалдаушы ретінде бүргені алсақ, оның иммундық жүйесі және оба таяқшасына реакциясы туралы не айта аламыз?

Айдын: Оба микробы – қызық құбылыс. Бүрге ауру малдың (кеміргіштің) қанын сорғанда, оба таяқшасы қан ағымымен оның өңешіне еніп, алдыңғы қарын қабырғасына қонып, белсенді түрде көбейе бастайды және өңешті жауып тастайды. Тиісінше, бүрге үнемі аш жүреді, ол агрессивті болады және жиі шабуылдайды. Бүрге басқа жануарларға шабуылдап, қан сорып жатқанда, қан ағымы бактериялардың тығынына соғылады және олар жоғары концентрацияда жуылады да, жаңа иелеріне жұқтырады.

Әсел: Біздің елде бүргелер зерттеліп жатыр ма?

Айдын: Жекелеген зерттеулер болғанымен, өкінішке қарай, бүргелер туралы дамыған елдерде жүргізілгендей күрделі молекулалық зерттеу жоқ. Кешенді және қызықты жұмыстар Кеңес Одағы кезінде жүргізілді. Қазір бүргені зерттеу олардың таралуы, эпидемиологиялық маңызы және оларға қарсы күреспен шектеледі.

Әсел: Молекулалық биолог болғандықтан, мен үшін инфекцияның да, тасымалдаушының да, тасушының да геномын ажырату, осы түрлердің эволюция кезінде қалай өзара әрекеттескенін сипаттау қисынды болар еді.

Айдын: Мұндай жоба қазірдің өзінде бар, бірақ жалпы бұл төңіректегі зерттеулер сирек екенін мойындау керек. Бұл салада зерттейтін тақырып көп-ақ.

Әсел: Ганноверлік профессор Стефани Беккерді танимын. Менің кандидаттық диссертацияма рецензент болды. Профессор энцефалит кенелерінің ареалын кеңейту проблемасын зерттейді: олар Сібірден шығып, Батыс Еуропаға дейін жетті. Германияда қазір кене энцефалитінің жаңа ошағы пайда болды, бұрын бұл аумақта тек боррелиоз болған. Мұны климаттың өзгеруімен байланыстырады. Германия эпидемиологиялық жағдайдың осы өзгеруіне орай Стефаниден кенелерді, олардың генетикасы мен иммунологиясын зерттеуді сұраған. Адам омыртқасыздарға қарағанда сүтқоректілердің иммундық жүйесін зерттеуді оңай елестете алады. Соған қарамастан, бұл тасымалдаушылар биологиясындағы маңызды аспекті. Ал бүргелер туралы не деуге болады? Оларды зерттейтін адам олармен жақсы таныс па?

Айдын: Бұл мәселе бойынша CDC және Пастер институты, Германияда Бундесвер жақсы жұмыс істейді. Қытай да қалысып жатқан жоқ. Ареалды кеңейту тақырыбы маған да қатты қызық. Кенелер де қансорғыш шыбындар мен басқа эктопаразиттер секілді ұзақ жол жүріп, қоныс аударатын жануарлар (құстар мен тұяқтылар) арқылы тарайды. 2019 жылы Батыс Қазақстаннан бізден әлдеқайда әріде, Ресейде мекендейтін кененің бір түрін ұстадық. Бізге құстар арқылы жеткен сияқты. Эбола және коронавирус сияқты қандай да бір эпидемияның тарауына әсер ететін фактордың бірі осы.

Әсел: Осы жөнінде сөйлесейікші. Жарғанаттың етін сататын базарға қалай қарайсыз? Адамды жануарлар әлемінен оқшаулайтын уақыт келді ме?

Айдын: Коронавирус, құс тұмауы және Эболаның өршуімен байланысты жағдай осы патогендердің табиғатта үнемі айналып жүретінін еске түсіреді. Адам мен ауруға шалдыққан жануардың жолы қиылысуы оп-оңай. Кейінгі кездегі эбола індетінің тарауы бір топ баланың жарқанатты ұстап жеуінен басталды. Жарғанат жеген балалар ауылдарына оралып, басқаларға жұқтырған. Коронавирусқа қатысты да осыны айтуға болады.

Әлем халқының саны өсіп жатыр, урбандалудан қашып құтыла алмаймыз. Әр нәрсенің салдары болады. Біз жабайы табиғатқа қол сұғуды тоқтатпайынша, індет бола береді. Адамды қалай оқшаулауға болады? Тәрбие жұмысын жүргізу, халықтың білімін көтеру, аспаздық дәстүрлерін өзгерту және т.б. Бұл проблема көбінесе кедей аймақтарда кездеседі. Көбінесе жарғанаттар мен жыландарды кедей адамдар жейді.

Әсел: Ортақ мүдде осы жерде керек. Әлем жаһандану үстінде, әлемнің кез келген түкпіріне бір-екі күнде жете аламыз. Біздің ішіміздегі инфекция да солай. Бұл эпидемияның алдында бәріміз тең екенімізді көрсетеді. Африкадағы бір балақайдың не жейтіні бәрімізді ойландыратын уақыт келді.

Айдын: Батыс елдері неге Қазақстандағы оба ошақтарына назар аударады деген сұраққа осылай жауап беруге болады. Кез келген шетелдік турист Шарын шатқалына барып, құмтышқанның ініне аяғын тығып алуы мүмкін. Ол жерде бүрге шағып алды делік. Ертең ол турист Парижде болады, арғы күні өзінің үйіне өкпе обасын әкеледі. Кезінде обаның бұл түрі Еуропаның жартысын жойып жібергенін естен шығармау керек.

Әсел: Обаның осы түріне қарсы вакцина онша тиімді емес сияқты, солай ма?

Айдын: Оның тиімділігі бактерияның штаммына, шаққан кездегі микроб жасушаның үлесіне, адамның денсаулық жағдайына және басқа да факторларға байланысты. Пастер институты өкпе обасының тірі вакцинасы Мадагаскарда тиімділігін көрсеткенін айтады. Бізде де өлтірілген патоген түріндегі вакцина бар, қызметкерлер әр эпидемиологиялық маусым алдында соны ектіреді.

Әсел: Әлемде суббірлік және ДНҚ вакциналарымен байланысты жұмыс жүріп жатқанын білемін. Вакцина мәселесі туралы айтарым, қоғам вакцинаны дамыту қолданбалы зерттеулер сияқты маңызды екенін түсінсе деймін. Ғылымды коммерцияландырумен тым қатты әуестеніп кеткеніміз қорқынышты. Жұқпалы аурулар саласында іргелі зерттеулердің қаншалықты маңызды екенін түсінудің мәні зор. Бір қарағанда, бұдан ешқандай пайда жоқ сияқты көрінуі мүмкін, ал болашақ тұрғысынан қарасақ, осы мәселені түсінетін сарапшылар пулын жасақтайды. Бұл мәселе бойынша сіздің пікіріңіз қандай?

Айдын: Бұл – Қазақстан ғылымының трагедиясы. Көбінесе, қаржыландыру туралы шешім қабылдайтын адамдар іргелі ғылымға қаржы бөлмесе, қолданбалы ғылым дамымайтынын, ондай болғанда биологиялық препараттар мен екпелер де болмайтынын түсінбейді. Мұның жарқын мысалы – қазіргі менің әуестеніп жүрген салам. Біздің елде бұл сала мүлдем дамымаған. Ол не десеңіз, зиянкес жәндіктермен күресу үшін нематодтарды (дөңгелек құрттар) қолдану. Бұған қалай келдік? Бәрі іргелі зерттеуден басталды, өлі жәндіктерді тауып, нематодтар бар екенін білдік, олардың асқорыту жолында симбионттар болғанын анықтадық. Бұл бактериялар 48 сағат ішінде жәндіктерді өлтіре алатын энтомотоксиндерді бөледі. Олардың түрі өте көп және басқа организмдерге ешқандай зияны жоқ. Осылайша, таза іргелі зерттеу нәтижесінде биологиялық өнім шығаратын зауыт пен фабрикадан тұратын тұтас бір индустрия пайда болды.

Әсел: Менің сүйікті мысалым – CRISPR. Бактериялардың иммундық жүйесі ешкімге қажет емес еді, қаржыландыруда қиындықтар болды. Кейін төңкеріс болып, Нобель сыйлығы берілді. Біз коммерциялық тұрғыда пайдалануды негіздей алатындарды ғана емес, идеясын тұжырымдай алатын адамдарды да қолдауымыз керек.

Бізде тағы бір маңызды мәселе бар – антибиотикке төзімділік. Обаға қатысты осындай проблемалар бар ма?

Айдын: Обаға қарсы негізгі терапия – тетрациклин, стрептомицин және пенициллиннің өте жоғары дозасы. Адамды ұзақ уақытқа оқшаулайды. Yersinia pestis те басқа бактериялар сияқты антибиотиктерге төзімділікті дамыта алады. Бірақ ерте анықталса, сәтті емделеді. Дегенмен бізде антибиотиктерді дұрыс қолданбау кең етек жайған, мұндайда белгілі бір бактериялық инфекцияны жұқтырған жағдайда ештеңе көмектеспейтін адамдарды көбейтіп алатынымызды да естен шығармау керек.

Әсел: Осы мәселеге орай, биотерроризмнің гипотетикалық тұрғыдағы қаупінен гөрі, антибиотиктерді оңды-солды пайдалану әлдеқайда қауіпті екеніне назар аударғым келеді. Бізге жұқпалы аурулар мәселесіне айрықша мән беру керек. Англиядан келгеннен кейін жобаңыз қалай жалғасты?

Айдын: АҚШ қорғаныс қаупін азайту агенттігінің (DTRA) қолдауымен Ливерпуль және Антверпен университеттерімен бірге бір жарым жыл бойы үлкен жоба жасадық. Бес жыл ішінде оба ошағын анықтаудың балама әдістерін зерттегелі отырмыз. Біздің елде эктопаразиттер мен кеміргіштерді өлтіреді, ал батыста олай емес. Олар тірі бактериядан өсірмей, тірі кемірушілерден сынама алып, оны ПТР көмегімен лабораторияда анықтау үшін қолданады. Қауіпті дақылдарды сақтаудың және олармен жұмыс істеудің қымбат әрі күрделі болуына орай әлем елдерінің көпшілігі мұны құптамайды. Осы жоба аясында біздің мамандарды оқыту және тағылымдамадан өткізу, заманауи жабдықтармен қамтамасыз ету және басқа да шаруалар жоспарланған болатын. Өкінішке қарай, институт жобаны қолдамады. Сол себепті мен жұмыс орнымды ауыстыруды жөн көрдім.

Әсел: Алдағы жоспарларыңыз қандай? Қазір сізде қандай жобалар бар?

Айдын: Ливерпульмен байланысты жарияланымдарымды аяқтап жатырмын, кезекте тағы төрт мақала бар. Басқа серіктестеріммен бірге екі мақала жазып, журналға жібердік. Қазір жеке ауылшаруашылық фирмасының қызметкерімін. Энтомопатогендік нематодтарды, яғни ауылшаруашылық зиянкестерімен күрестің биологиялық әдісін қолдану тәсілін ойластырып жатырмын. Сонымен бірге, жаныма жақын нәрсені де ұмытқан жоқпын. Ұзақ жыл бойы Оңтүстік Балқаш өңірінде жұмыс істегендіктен, осы аймақты жақсы білемін және жақсы көремін. Сондықтан Балқаш-Іле қорығына жұмысқа орналастым, онда Амур жолбарысын таныстырамын. Бұл енді мүлдем басқа әңгіме.

Әсел: Қазақстан ғылымы туралы сіздің пікіріңіз қандай: науқас өлі ме, тірі ме?

Айдын: Өлі деген дұрысырақ. Соған қарамастан жұмыс істегісі келетін жекелеген энтузиастар бар, арасында аға буын өкілдері де кездеседі. Олардың арасында кеңестік кезеңді аңсайтын, жастар барлығын Батысқа сатады деп есептейтін кісілер де бар. Батыста болып келген және бірдеңе жасағысы келетін адамдар бар, бірақ олардың жолы әрдайым бола бермейді. Көбінесе елден кетеді немесе қызмет ететін саласын ауыстырады. Жеке фирмаларға баратындар бар, мысалы, мұнай кен орындарының биоалуантүрлілігін бағалаумен айналысады. Қаржыландыру тұрғысынан қарасақ, қартаюға қарсы технологиялар сияқты бағыттар қолдау табады деген пікір бар. Дегенмен, бізде тек Қазақстан ғана айналыса алатын тақырыптар бар екенін ұмытпау керек.

Бізде ғылымның көптеген саласы бойынша мол дерек қоры бар. Дұрыс көзқарас болса, мұны Англиядағы білім беру туризмі сияқты табысқа айналдыра аламыз. Халықаралық гранттар мен ынтымақтастық елде ғылымды дамытатын жақсы кадрларды тәрбиелеуге көмектесе алады, бірақ мемлекет пен жеке қорлардың қазіргі кездегі қолдауы айтарлықтай жоғары деңгейде емес.