Әлия Мұқанова, физик және нанотехнолог: Микроаккумулятор жасау – өте күрделі жұмыс

Шашыңыздың қалыңдығынан 10 есе кіші аккумуляторды елестетіп көріңізші. Біздің бүгінгі кейіпкеріміз, физик және нанотехнолог Әлия Мұқанова дәл осындай микроаккумуляторлар жасаумен айналысады.

Әлия Семей қаласында, көпбалалы отбасында дүниеге келген. Ғылымға қызығуына әкесі ықпал еткен. Әлия әкесіне ықтималдық теориясы туралы трактаттар жазуға көмектескен екен. Ал өзінің ғылыми мансабын ядролық физика маманы ретінде Курчатов қаласындағы Атом энергиясы институтында бастаған. Онда ол термоядролық реакторларда сәулелену жағдайында қолдануға арналған материалдарды зерттеді. Ал Назарбаев университетіне докторантураға түскен соң, электрохимиялық энергия көздерін сақтау бағытындағы зерттеуге қызыға бастаған.

Докторлық жобасының аясында Әлия профессор Жұмабай Бәкеновтың жетекшілігімен микроаккумуляторларға арналған кремнийлі анодтың жұқа пленкаларын жасап шығарған. Оның осы бағыттағы ғылыми жұмыстары халықаралық журналдарда басылып, нанотехнология саласындағы әлем ғалымдары ең көп сілтеме жасаған мақалалар қатарына қосылды.

Қазір Әлия сымсыз микросенсорлар, дәрі жеткізетін қондырғылар сияқты шағын микроқондырғыларға арналған энергия көзі ретінде қатты денелі микроаккумуляторларды жасаумен айналысады. Қатты денелі аккумуляторлар – жанғыш электролит ерітіндісінің орнына қатты ион өткізгіштері қолданылатын, өте қауіпсіз жаңа буын аккумуляторлары. Бүгінде әлемнің технологиялық алыптары осындай аккумуляторды дамытуда көшбасшы атану үшін күресіп жатқанын айта кеткен жөн.

Ядролық физикадан нанотехнологиялар бағытына ауысу оңай ма? Қатты денелі микроаккумуляторларды дамытудың қиындығы мен оларды шешу жолдары қандай? Ғалымдарымыздың Қазақстанда рахаттанып жұмыс істеуі үшін не қажет? Осы және басқа да сұрақтардың жауабын біздің жаңа материалдан оқи аласыздар.

Аяулым Белгібаева: Зертханада немен айналысатыныңызды балаларыңызға қалай түсіндіресіз?

Әлия Мұқанова: Балаларыма әзірше тек құрылғылардың жұмыс уақытын ұзартуға, телефон экранын қаттырақ жарқыратуға, ноутбуктың массасын жеңілдетуге мүмкіндік беретін батарейкалар жасаймыз деп түсіндіремін. Бірақ жақында жеті жасар ұлым батарейканың ішкі құрылысы мен жұмыс істеу принципі туралы сұрады. Плюстер (иондар) мен минустердің (электрондар) қозғалысын көрсетіп, импровизация жасауға тура келді.

Аяулым: Ал өзіңіздің балалық шағыңыз қалай өтті?

Әлия: Мен Абайдың туған жерінде, Шығыс Қазақстан облысының Семей қаласында дүниеге келдім. Көпбалалы отбасының кенжесімін. Әкем физика мұғалімі, анам үй шаруасымен айналысты. Балалық шағым 90-жылдардағы қиын кезге тұспа-тұс келді. Әкем жалақысы төмен мұғалімдік қызметінен кетіп, саудамен айналысты, ол кезде басқа жақсы табыс көзі болмады ғой. Одан бөлек, әкем күнбағыс майы, терезе бітегіш (қазір пластик терезелер көбейгендіктен қолданылмайды), кеңсе боры, жәндіктерге қарсы құрал сияқты, нарықта жоқ өнімдер жасайтын шағын өндіріс ашып, қажетті қондырғыларды өзі құрастырып жүрді. Біз жазғы демалыста көмектесіп, пайдадан үлесімізді де алып жүрдік. Ал жалпы балалық шағымыз басқа балалардан ерекше болды дей алмаймын, бәріне үлгеретінбіз.

Аяулым: Ғылымға сол кезде қызыға бастадыңыз ба?

Әлия: Иә, әкем бар білімін өмірде қалай қолдануға болатынын көрсетіп, жақсы үлгі бола білді. Сонымен қатар, ол бос уақытында өздігінен ықтималдық теориясын әрі қарай дамытып, жаңа формулалар шығарып жүрді. Мен оның жұмыстарын компьютерге теріп, кітабын құрастыруға көмектесіп жүрдім.

Аяулым: Ал ғылым жолындағы мансабыңыз қалай басталды?

Әлия: 10-сыныпта оқып жүргенімде, отбасылық кеңесте болашақта Курчатов қаласында жұмыс істеу үшін ядролық физика мамандығына тапсырамын деп шештік. Курчатовта бірнеше зерттеу институты мен ҚР Ұлттық ядролық орталығы бар. Сөйтіп сол жерде жұмыс істейтін маман дайындайтын Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің техникалық физика кафедрасына оқуға түстім. Оқу барысында бізді дипломдық жұмыс дайындау үшін Курчатовқа жіберетін. Жақсы оқитын студенттерді кейін сонда жұмысқа шақыратын.

Аяулым: Оқуыңызды бітіріп, бірден сонда жұмыс істей бастадыңыз ба?

Әлия: Бірден емес. Алдымен Томскідегі политехникалық зерттеу университетінде магистратурада оқыдым. Оны бітірген соң, бұрын практикадан өткен ішкі арналық сынақ зертханасына (ҚР ҰЯО Атом энергиясы институты) оралдым.

Аяулым: Атом энергиясы институтында термоядролық реакторлармен байланысты зерттеу жұмыстарымен айналысқан екенсіз. Бұл сала несімен қызық?

Әлия: Термоядролық синтез саласындағы зерттеулер бүгінде өте өзекті болып отыр. Басқа белгілі энергия қондырғыларымен салыстырғанда, термоядролық реактор әлдеқайда көп энергия бере алады. Оған қоса, бұндай реакторға көп отын жүктеудің қажеті жоқ, бөліну реакциясына негізделген ядролық реакторларға қарағанда, қауіпсіз, радиоактивті қалдықтар шығармайды. Өткен жылы Францияда халықаралық термоядролық реактор құрылысы басталды, бұл – 30 жылдық еңбектің нәтижесі.

Аяулым: Сіздер не зерттедіңіздер?

Әлия: Термоядролық реактормен жұмыс кезінде оның айналасында радиоэкологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету өте маңызды. Термоядролық синтез үшін реакторда сутегінің радиоактивті изотоптары қолданылады. Солардың бірі – тритий. Ол реактор жасалған материалдар арқылы қоршаған ортаға өтіп, оны ластамауы керек. Сол үшін реактордың әр бөліміндегі материалдардағы тритийдің диффузиясын зерттеу маңызды. Біздің зертхана осы термоядролық реакторда қолдануға болатын түрлі материалдың сутегін өткізу қасиетін зерттеумен айналысты.

Аяулым: Қазір сіз литий-ионды аккумуляторларды дамытып жатырсыз. Бұған қалай келдіңіз?

Әлия: Курчатовта біраз жұмыс істегеннен кейін, Алматыға қоныс аударуға тура келді. Ол жерде Тәжірибелік және теориялық физика ғылыми-зерттеу институтына жұмысқа орналасып, бұрынғы зерттеулерімді жалғастырдым. Бірақ көп ұзамай қайта көшуім керек болды, бұл жолы Астанаға ауыстым. Астанаға келіп, Назарбаев университетінің (НУ) докторантурасына түскен алғашқы студенттер қатарына іліндім. НУ-да ол кезде зерттеуге таңдауға болатын тақырыптар аз еді, көп құрылғы мен қондырғы да жоқ болатын. Сондықтан ғылыми қызығушылығымды реактор материалтануынан электрохимиялық энергия көздеріне арналған наноматериалдар дамыту бағытына ауыстыруға тура келді. Дәл осы салаға қызығуыма профессор Жұмабай Бекболатұлы Бәкенов себепші болды.

Аяулым: Ғылыми бағытыңызды ауыстыру қиын болған жоқ па? Қазір өзіңізді қандай маманмын деп есептейсіз?

Әлия: Электрохимия мен нанотехнология негізінен пәнаралық ғылымдар. Мысалы, қазір біз қатты денелі микроаккумуляторларды жасап жатырмыз, мұнда физика мен химия қатар жүреді. Басқа саладан келгенім білім ауқымын кеңейтіп, жалпыға ортақ шеңберден тыс ойлануға мүмкіндік беретін сияқты. Бірақ негізгі мамандығым физик болғандықтан, мәселеге алдымен физика тұрғысынан қараймын, сондықтан өзімді физикпін деп есептеймін.

Аяулым: Сонда термоядролық реакторларды зерттеуде жинақтаған біліміңіз бен тәжірибеңіз аккумуляторларды зерттеуде пайдасын тигізді ме? Жаңа көзқарас, жаңа идея, әдістеме таба алдыңыз ба?

Әлия: Сырт көзге бұл екі сала мүлдем әртүрлі болып көрінгенімен, екеуі де материалтану мен элементтер диффузиясын қамтиды. Мұндағы бір ғана айырмашылық – зерттеу жүргізілетін шарттар. Шынында да, кейбір сұрақтарға бұрынғы бақылауларым негізінде жауап тапқан қызық кездер де болды. Әрине, жинақтаған білімімнің барлығын біріктіріп, гибридті ядролық микро өлшемді не кәдімгі аккумулятор жасап шығарғым келеді. Бұндай жұмыстарды әлі кезіктірмедім, сондықтан әзірше тек концепциясын ойластырып жатырмын.

Аяулым: Жаныңызға жақын зерттеуіңіз туралы айтып беріңізші...

Әлия: Докторлық жобамның тақырыбы бекітілмей тұрып, сұйық галлий бетінде графенді синтездеумен айналыстым (графен – екі өлшемді 2D көміртегі, көпқабатты графиттің қалыңдығы бір атом болатын бір қабаты. Бірегей физика-химиялық және механикалық қасиеттерге ие. – Автор ескертпесі). Бұл менің нанотехнология саласындағы алғашқы жұмысым еді, көп нәрсені үйрендім. Бірақ жобаны әрі қарай қаржыландыру тоқтап қалды да, бұл жұмысты тоқтатуыма тура келді.

Аяулым: Графен ғылыми тұрғыдан өте қызықты материал ғой. Оны қалай синтездедіңіздер?

Әлия: Біз оны газ фазасынан қондыру әдісімен синтездедік. Метанды өте жоғары температурада ыдыратқанда, көміртегі галлийдің көлеміне сіңіп, суыту кезінде бетіне бөлінді.

Аяулым: Ғалымдардың аккумулятор жасауға қатысты мақалаларын оқысақ, графенді қай материалға қоссақ та, оның қасиеттері жақсарып, энергия сыйымдылығы артатынын байқаймыз. Бірақ графен өте қымбат. Сіздердің әдістеріңіз бұл мәселені шеше алар ма еді?

Әлия: Көп жағдайда жаңа, әсіресе 1000 ºС-тан жоғары температураны қажет ететін әдістер қымбат болып келеді. Бірақ біздің жағдайымызда галлийді алуға қажетті табиғи ресурстар мен оны қайта қолдану мүмкіндігін ұтымды пайдалансақ болар еді. Өзіміздің графен, бәлкім, арзанырақ болар еді.

Аяулым: Көміртекті материалдар синтезінде әртүрлі металдар қолданылады ғой, сіздер неге галлийді таңдадыңыздар?

Әлия: Синтез үшін әдетте атомдары белгілі бір реттілікпен кристалдық құрылымда орналасқан қатты металдар қолданылады. Бірақ бұндай құрылымдар идеал болмайды, бетінде дефектілері болуы мүмкін. Ал бұл алынатын графеннің сапасына қатты әсер етеді. Сұйық галлийдің кристалдық құрылымы жоқ болғандықтан, оның бетінде сапасы жоғары графен алуға болады.

Аяулым: Әлемде бұл әдістің аналогы бар ма? Сіздер қандай жаңалық аштыңыздар?

Әлия: Бұндай жұмыстар бар, бірақ әлемде ондай зерттеу топтары бірнешеу ғана. Графенді алудың бұл жолы өте ерекше, тіпті сиқырлы сияқты. Тәжірибе барысында қызық жағдайларға куә болдық. Мысалы, қолданылған галлийді көп тазартпай-ақ, қайта қолдана беруге болады, ал графенді галлий бетінде прекурсорсыз-ақ синтездеуге болады екен.

Аяулым: Прекурсорсыз деген қалай?

Әлия: Прекурсор – реакцияға қатысатын негізгі материал. Біздің жағдайымызда бұл – көміртегі атомдары алынатын метан. Графен синтезінен кейінгі галлийді қайта қолданып жасаған тәжірибемізде галлийдің ішкі көлемінде қайта қыздыру-суыту барысында бетіне графен болып бөліне алатындай мөлшерде көміртегі қалатынына көзіміз жетті. Оның үстіне, бұл жолы алынған графеннің сапасы жақсарып, қабаттар саны азайған. Ал қабат саны азайған сайын, оның қасиеттері бірқабатты өте сапалы графенге жақындай түседі.

Аяулым: Бұл әдіспен графен алу оңай ма?

Әлия: Галлийдің бетінен графенді жинау қиындау болды. Ауданы үлкен графен алу үшін әлі көп тәжірибе жасау керек еді. Бірақ ұсақ бөлшектер ала алдық.

Аяулым: Қаржыландыру болып, жақсы графен ала алсаңыздар, оны қайда қолдануға болар еді?

Әлия: Қолдану аясы алынған нәтижелерге байланысты анықталар еді, негізінен микроэлектрониканың түрлі құрылғысында қолдануға болады. Микроаккумуляторларда да қолдануға болар еді, себебі ол – энергия сыйымдылығы қазір қолданылатын графиттен екі есе жоғары, белсенді анодтық материал. Қажетті ресурстардың бәрі бар болғандықтан, жақсы нәтиже алсақ, Қазақстанда сондай графеннің өндірісін бастауға болар еді. Бұл, әрине, үш жылдық ғылыми жоба көлемінде жасалатын жұмыс емес, бірақ болашағы бар еді.

Аяулым: Қазір қатты денелі микроаккумулятор жасаумен айналысып жатырмыз дедіңіз. Мұндай аккумуляторлар не үшін керек?

Әлия: Қазір барлық құрылғының өлшемі барынша кішірейтіліп жатыр ғой, түрлі сымсыз микросенсорлар, дәрі жеткізетін құрылғылар, нейро-, кардиостимуляторлар, смарт-карталар, т.б. дамып жатыр. Олардың барлығына өздерінің микроэнергия көзі қажет. Біз тиімділігі жоғары литий-ионды технологияларды қолданып, осындай энергия көздерін дамытып жатырмыз.

Аяулым: Жанғыш электролит ерітінділері қолданылмайтын, барлық құрам бөліктері қатты болатын аккумуляторларды дамыту мәселесі қазір өте өзекті. Бірақ бұл оңай шаруа емес сияқты. Жалпы, қандай қиындықтар бар?

Әлия: Иә, бұл өте өзекті және қажетті бағыт. Қатты денелі аккумуляторларда сұйық электролит қолданылмайтындықтан, олардың жанып, жарылып кету қаупі өте төмен (литий-ионды аккумулятордың жұмысы кезінде электродтардың (катод пен анод) арасында сыртқы тізбек арқылы электрондар өтіп, біздің құрылғыларымызды қуаттандырады, ал аккумулятор ішінде электролит арқылы литий иондары қозғалып жүреді. – Автор ескертпесі). Алайда қатты электролиттегі иондардың қозғалысы сұйық электролитпен салыстырғанда әлдеқайда баяу жүреді. Көп жағдайда қажетті өткізгіштікке қол жеткізу үшін, материалды өте жоғары температураға дейін қыздыру керек. Қазір барлығы литий иондарын бөлме температурасында да тез өткізе алатын қатты электролиттерді дамытып жатыр. Біздің де сондай бір жобамыз бар. Одан бөлек, аккумулятор ішінде қосымша кедергі туындамас үшін, электродтар мен электролитті жақсы байланыстыру керек (аккумулятор ішіндегі жоғары кедергі онық сипаттамаларын нашарлатады. – Автор ескертпесі).

Аяулым: Микроаккумуляторлар жасау кәдімгі аккумуляторлардан оңайырақ па?

Әлия: Шындығында микроаккумулятор жасау әлдеқайда қиынырақ. Біріншіден, микроаккумуляторларды құрастыру үшін жұқа пленкалы материалдар жасайтын арнайы қондырғылар қажет. Материалдардың барлығы дұрыс жұмыс істеуі керек. Ал катодтың жұқа пленкасын қондыру барысында литийді жоғалту, қажетті кристалдық құрылымға қол жеткізу қиындығы сияқты проблемалар бар. Қатты денелі микроаккумуляторларда қатты электролитті жағу проблемасы тағы бар: қажетті иондық өткізгіштік пен пленканың біртектілігін сақтау қиын. Пленка біртекті болмаса, қысқа тұйықталу болуы мүмкін. Тоқ қабылдағыштар мен терминалдарды жасауға да көп көңіл бөлу керек (тоқ қабылдағыштар мен терминалдар аккумулятордың сыртқы тізбегі арқылы электрондардың қозғалысын қамтамасыз етеді. – Автор ескертпесі). Ал дайын микроаккумулятордың өлшемдері 15 мкм шамасында болуы керек (ересек адамның шашының қалыңдығы шамамен 100 мкм. – Автор ескертпесі). Микроаккумулятор жасау – өте күрделі жұмыс, зергерлік жұмыс іспеттес.

Аяулым: Ал электродтарды жұқа пленка етіп жасаудың қажеті не?

Әлия: Өлшем ерекшеліктеріне байланысты микроаккумуляторларды құрастыру үшін кәдімгі белгілі технологиялар жарамайды. Ал жұқа пленкалы электродтарды кез келген форма мен өлшемдегі төсеніштерге жағуға болады. Сонымен қатар, біз микроаккумулятордың құрам бөлігінде электрохимиялық белсенділігі жоқ заттардың үлесін азайтқымыз келеді, ал жұқа пленкаларды тоқ қабылдағышқа желімсіз-ақ жағуға болады (кәдімгі аккумуляторларда электрод жағу үшін ұнтақ тәрізді материалдар желіммен араластырылады. Ондай желімдер әдетте электродқа қосымша масса мен көлем береді, бірақ энергия өндірісіне қатыспайды. – Автор ескертпесі).

Аяулым: Сіздің бұл бағыттағы зерттеулеріңіз неден басталған еді?

Әлия: Докторлық жобамның аясында кремнийлі анодтың жұқа пленкасын дамытудан бастадық (кремний – жер қыртысында ең көп таралған екінші химиялық элемент, 3579 миллиампер*сағат/грамм-ға тең жоғары теориялық энергия сыйымдылыққа ие, қазіргі аккумуляторларда қолданылатын графитті анодтың сыйымдылығы – тек 372 миллиампер*сағат/грамм. – Автор ескертпесі).

Аяулым: Кремнийлі анодты дамыту да қазір өте өзекті. Бірақ кремнийдің теориялық энергия сыйымдылығы жоғары болғанымен, іс жүзінде бұл сыйымдылық аккумуляторды он рет қайта зарядтамай жатып бірнеше есе төмендеп кетеді. Сіз бұл мәселенің шешімін таба алдыңыз ба?

Әлия: Аккумулятор жұмысы кезінде кремнийлі анодқа көп мөлшерде литий иондары қосылады. Соның әсерінен анодтың көлемі бірнеше есе ұлғаяды. Ал литий иондары анодтан шыққанда, электрод бетінде жарықшақтар пайда болады да, материалдың бір бөлігі тоқ қабылдағыштан бөлініп қалады, байланыс жоғалады. Энергия сыйымдылығының төмендеуінің бірден-бір себебі де сол. Біз көлем ұлғаюының салдарын мейлінше азайту үшін архитектурасы әртүрлі ток қабылдағыштың әсерін зерттедік. Енді бір мәселе – анод бетіндегі электролит ерітіндісімен жағымсыз реакциялар. Ондай реакция нәтижесінде түзілген өнім анод бетіне литий иондарының өтуіне тосқауыл болады. Біз сол реакцияларды болдырмау үшін электролит ерітіндісіне түрлі қоспа қостық. Нәтижесінде аккумуляторларымызды 300 рет қайта зарядтасақ та, жоғары энергия сыйымдылық сақталып тұрды. Алынған нәтижелер халықаралық журналдарда мақала болып басылып, нанотехнология саласындағы әлем ғалымдары ең көп сілтеме жасаған деп танылды.

Аяулым: Тамаша! Ендігі жоспарларыңыз қандай?

Әлия: Болашақта жаңа, тың жобаларды дамытпақпын. Технологиялық инновациялардың дамуына септігін тигізер сапалы өнім жасап шығарғым келеді.

Аяулым: Ал елімізде аккумуляторлар өндірісін ашу мүмкін бе?

Әлия: Өкінішке қарай, қазір Қазақстанда аккумулятор өндірісі тиімсіз. Бізде аккумуляторға қажетті бөлшектер (электролит, сепаратор, корпус) жасалмайды, бәрін сырттан әкелу керек. Оның үстіне өндірістің дамуын қамтамасыз ететін сұраныс та жоқ, еліміздің халық саны ол үшін аздау.

Аяулым: Сонда бағытыңызды өзгертесіз бе? Соңғы өніміңізді қалай елестетесіз?

Әлия: Маған микроаккумуляторлар тақырыбы ұнайды, осы бағыттағы жұмыстарымды жалғастырып, идеяларымды патенттеймін. Қазір елімізде аккумулятор өндірісінің толық циклі болмаса да, кейін экспорттауға болатын тек бір компонентті болсын өндіретін зауыт салынса, соның өзі жақсы бастама болар еді. Бүкіл әлемде сұранысқа ие өнім өндірісі экономикамызға жақсы пайда әкеле алар еді. Бірақ бұл үшін әлі өте көп жұмыс істеу керек.

Аяулым: Қазақстанда жұмыс істегеннен ләззат алу үшін сізге не қажет?

Әлия: Жоғарыда айтып өткенімдей, Қазақстанда әртүрлі жерде жұмыс істеп көрдім, соларды салыстыра аламын. Әдетте қазақстандық ғалымдарға ләззат ала отырып жұмыс істеу үшін алдымен жалақы жеткіліксіз. Тұрғын үй, ас-ауқат сияқты тұрмыстық мәселелерге алаңдап жүріп, жұмысқа жан-тәніңмен берілу өте қиын, әсіресе ер адамдарға ауыр. Талантты адамдардың көбі ғылымнан сол үшін де кетеді.

Екіншісі жоба бюджетін қолдану еркіндігіне қатысты. Мысалы, белгілі бір реагенттерді қолданып, материалды синтездеу идеясы пайда болды делік. Сол реагенттерді сатып алу үшін алдымен өндірушіні табу, 3 коммерциялық ұсыныс әкелу, техникалық спецификациясын жасау, өтініш толтыру сияқты көптеген қадамнан өту керек. Бұл бірнеше айға созылып кетеді. Егер жоба жетекшілеріне реагенттерді тікелей сатып алуға мүмкіндік берілсе, жұмыс тиімділігі артатын еді. Бірақ, реагенттерді жеткізу мен кеденнен өткізу мәселесі де елімізде тым қиындатылған. Кейбір ғалымдар қажетті құрылғыларды сатып ала алмайды, себебі қаржы табу қиын, ғылыми жобаларға бөлінетін гранттардың сомасы жетпей жатады.

Соңғысы – тағы да бюрократия, бірақ басқа деңгейде. Қазір құжаттар саны азайтылып, Ұлттық мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптама орталығына өтініштер мен есептерді тек электронды түрде тапсырамыз. Білім және ғылым министрлігі де сондай жүйе жасаса, жақсы болатын еді.

Аяулым: Қазақстандық ғылым саласында жүріп ана болу қиын емес пе?

Әлия: Ана болу қиын емес, аналар басқалармен салыстырғанда өте көп зат істей алады ғой, себебі олар ештеңені кейінге қалдыра алмайды, нақты жоспар мен кестеге бағынады. Үш ай бұрын үшінші балам дүниеге келді, перзентханада жатқанда да, жұмысқа қатысты мәселелерді шешуге тура келді. Қазір де жетекшілігімдегі жобалардың барысын қадағалап отырамын.

Бірақ, әрине, балаға қарасатын, көмектесетін жақын адамдардың болғаны өте маңызды. Бізге ата-анамыз көмектеседі.

Аяулым: Өзіңізді ғалыммын деп есептейсіз бе? Сіздің ойыңызда ғалым деген кім?

Әлия: Ғалым – әлемді жақсырақ және түсініктірек еткісі келетін адам. Бала күнімде ғалым дегенде костюм киген, егде жастағы, сақалды ер адамдарды елестететінмін. Бірақ шын мәнінде олай емес. Өзімді әзірше тек жас ғалыммын деп атай аламын. Толыққанды ғалым болу үшін уақыт, сапалы жұмыс нәтижесі, жақсы мақалалар, адамзатқа пайдасын тигізген жетістіктер, жұмысыңды жалғастыратын, сен дайындаған мамандар қажет.

Аяулым: Соңғы, жобамыздың дәстүрлі сұрағы. Қазақстандық ғылым: науқас тірі ме, әлде өлі ме?

Әлия: Тірі және тірі болып қала бермек. Түсінбестік салдарынан қазақстандық ғалымдар мен ғылымды жамандайтындар ұнамайды. Бірақ сын жаңа жұмыстарға ынталандырады. Әлемдік деңгейде бәсекеге түсіп, жетістікке жету үшін уақыт керек. Біздің буынның жолы болды, біз өзгерістер дәуірінде қалыптасып келеміз. Мен өте көп талантты жас мамандарды танимын. Болашақтан үмітіміз зор.