ҒЫЛЫМ FACES – қазақстандық ғалымдарды таныстыруға арналған жоба. Жобаның кейіпкерлері – жасы да, жынысы да әртүрлі, ғылыми зерттеу жасауды жаны қалайтын, Қазақстан мен шет елде тұратын түрлі саланың өкілдері.
Адам қолымен жасалуы қиын жұмыстарды роботтарға тапсыру бүгінде қалыпты жағдайға айналған. Десе де, қазір бар роботтар үлкен дәлдікті қажет ететін ұсақ-түйек жұмыстарға икемсіз. Ал біздің кейіпкеріміз Азамат Ешмұхаметов черри қызанақтарын да жинай алатын, икемділігі жоғары робот жасап шығарған.
Азамат Талдықорған қаласында туып-өскен. Әкесі энергетик болғандықтан, оны осы салаға дайындаған еді. Бірақ Азамат бала кезінен роботтарға қызығып, өз жолын өзі таңдады. Ол Сәтбаев университетін бітірген соң “Болашақ” бағдарламасы бойынша Ұлыбританияда және Жапонияда оқыған. Биыл Жапонияның Токай университетінен PhD дәрежесін алған соң, елімізге оралып, Сәтбаев университетінде дәріс оқып жүр.
Робототехниканы дамытуда елімізде басқа өндірістердің болуы неге маңызды? Университет профессорларына ғылымға неге уақыт жетпейді? Халықаралық журналдарда мақала шығарудың маңызы қандай? Осы және басқа да сұрақтардың жауабын біздің жаңа материалдан оқи аласыздар.
Аяулым Белгібаева: Сіздің ғылыми бағытыңыз қалай аталады?
Азамат Ешмұхаметов: Мехатроника және робототехника деп аталады. Мехатроника деген – механика және электроника. Робототехника дегенде, тек роботтар емес, ол – компьютермен басқарылатын құрылғылар, автоматтандыру, өндірісте қолданылатын аспаптар жасау.
Аяулым: Жақында Жапониядан елге оралдыңыз, қазір не істеп жатырсыз?
Азамат: Қазір Сәтбаев университетінде «Робототехника және автоматты техника құрылғылары» деген кафедрада қауымдастырылған профессор лауазымында студенттерге дәріс оқимын. Студенттермен жаңа жобалар бастап жатырмыз: біріншісі – кардиоанализатор, екіншісі – жасанды тыныс алу аппараты, үшіншісі – ауыл шаруашылығында қолданылатын мобильді роботтар. Одан бөлек, құбыр ішінде инспекция жасайтын, қоғамдық әжетхана жуатын роботтарды да дамытып жатырмыз.
Аяулым: Жеке зертхана ашып жатырсыз ба?
Азамат: Иә. Жаңа зертхана ашу үшін университетке смета жіберген болатынбыз. Қандай құрылғылар алу керек, лаборатория үшін қандай бөлме керек, соның бәріне тапсырыс бердік, жаңа жылда келу керек. Қазірдің өзінде лабораториямыз бар, ол жерде студенттеріме 3D принтерлер мен 3D модельдеуді оқытып жатырмын.
Аяулым: Жапониядан кейін елге оралған қалай екен?
Азамат: Өзіңіз білесіз ғой, Жапониядағы профессорлар менеджерлер сияқты. Ал негізгі ғылыми жұмыстарды жетекшілігіндегі магистрант және докторант студенттер жасайды. Бізде Назарбаев университетінде болмаса, басқа университеттерде ондай дамымаған, себебі профессорлар әлі лабораториялық жүйеге ауысқан жоқ. Біз сол жүйеге келе жатырмыз. Бұл жерде студенттердің мотивациясы мен құлшынысын қолдана білу керек. Бірақ, қазір, өкінішке орай, бәрі онлайн болғандықтан, студенттерімнің көбі қала сыртында. Соның өзінде жиі-жиі жиналыс жасап, сабақ өткізіп, ғылымды да кішкене алға жылжытқымыз келеді.
Аяулым: Ал жалпы ғылымға, роботты дамытуға қашан қызыға бастаған едіңіз?
Азамат: 5-сыныпта оқып жүргенімде «Джимми Нейтрон – мальчик-гений» деген мультфильм болған, ол баланың үйінің қасында кішкентай зертханасы бар еді. Джимми бәрін жасайтын: ит робот, мысық робот, бәрін. Мен сол зертханаға қатты қызығатынмын, бірақ бала болғаннан ба, жасалып жатқан дүниенің шынайы өмірде де болу мүмкін екеніне қатты сене бермейтінмін. Ал 10-сыныпта «Темір адамды» (ағылш. «Iron man» – 2008 жылы шыққан ғылыми фантастикалық фильм. – Автор ескертпесі) көрген кезде өзім де қатты робот жасағым келіп кетті.
Аяулым: Сол кезден робот құрастырасыз ба?
Азамат: Ол кезде робототехника саласына сенім мүлдем жоқ еді ғой, «Бізде роботтар жоқ, жұмыс табылмайды» деген сияқты әңгімелер көп айтылатын. Әкем энергетик болғандықтан, мені энергетика саласына, оның ішінде электрикаға дайындаған еді. Университетке тапсырарда маған «энергетик боласың» деп айтқан болатын, бірақ мен ата-анама сонда тапсырам деп айтып, өзім құжаттарымды роботехникаға тапсырып жібердім.
Аяулым: Бұл шешіміңізді ата-анаңыз қалай қабылдады?
Азамат: Робототехникада мынаны ескерген жөн. Адамдардың көпшілігі робототехниканы не тек бағдарламалау, не тек электроника, не механика деп ойлайды, бірақ шын мәнінде олай емес. Механиктер өздерін «робототехникпіз» дейді, қалған екеуі «біз де робототехника жасаймыз» дейді. Негізі үшеуін де білу керек. Ол оңай зат емес, бірақ жан-жақты маман болып шығуға мүмкіндік береді. Шынымды айтсам, қазір өкінбеймін. Әке-шешем де түсініп, «әйтеуір оқысаң болды» деп қарсылық көрсетпей, соңында қабылдады.
Аяулым: Қай университетте оқыдыңыз?
Азамат: 2008 жылы бакалавриатқа бұрынғы Қазақ ұлттық техникалық университеті, қазіргі Сәтбаев университетіне “Аспап жасау” мамандығына түстім. Сол мамандықтың ішіндегі үш мамандықтың бірі “Мехатроника және робототехниканы” таңдадым.
Аяулым: Жапонияға қалай бардыңыз?
Азамат: 2012 жылы университетті бітірген соң, “Болашақ” бағдарламасына тапсырып, Жапонияға магистратураға грант ұтып алдым. Ол бағдарлама бойынша бір жыл ағылшын тілін оқуға мүмкіндік болды. 2013-2014 жылдары Ұлыбританияның Ньюкасл қаласында “INTO language school” мектебінде бір жыл ағылшын тілін оқыдым. “Академиялық жазба”, “Сыни ойлау”, “Магистратураға дайындық” курстарын алдым. Одан өткен соң, Токай университетіне құжаттарымды тапсырдым. 2014 жылы Жапонияға бірінші рет келіп, 2016 жылға дейін магистратурада оқыдым.
Аяулым: Жапонияда магистратурада ғылыми жұмысқа көп көңіл бөлінеді ғой. Сіз қандай зерттеулермен айналыстыңыз?
Азамат: Магистратурадағы ғылыми жобам – гибридті робот жасау болды. Роботтар архитектурасы бойынша тізбекті және параллельді болады. Бірақ олардың қолданылуы өте шектеулі. Мен роботтардың қолданылу аясын кеңейту үшін екі архитектураны біріктіріп, гибрид робот жасадым. Сондай робот дамыту туралы ұсыныс түскенде, Есентайдағы қайғылы оқиғаның видеосын көріп қалған едім. Терезе жуып жүрген адамдар биіктен құлап, қаза тапқан еді. Сонда “биік ғимараттардың терезелерін жуу сияқты қауіпті жұмысты неге әлі күнге дейін адамдар өздері істеу керек?!” деген ойға келіп, робот-альпинисті дамытамын деп шештім. Нәтижесінде жасап шығардық, бірақ көп сынақтан өткізген жоқпыз.
Аяулым: Магистратурадан кейін бірден PhD-ға тапсырдыңыз ба?
Азамат: Жоқ. 2016-2017 жылдары қазіргі Сәтбаев университетінде лектор лауазымында жұмыс істеп, балаларға сабақ бердім. Сол кезде маған әрі қарай доктор дәрежесіне шетелде Токай университетінде оқуға мүмкіндік берілді. Сөйтіп, бір жылдан кейін Токай университетіне қайта тапсырып, докторантураға өттім. Біздің ректор Бейсембетов Ескендір Қалыбекұлы деген кісі өзі шақыртып, PhD оқитын болсам, маған толықтай қаржылай қолдау көрсететінін айтты. Соған қуана-қуана келісіп, 2017-2020 жылдар аралығында Токай университетінде докторантурада оқыдым. Осы жылдың маусым айында қорғап, қыркүйек айының аяғында доктор дәрежесін алдым.
Аяулым: Сіздің Жапониядағы оқуыңызды қаржыландырғанына қарағанда, Сәтбаев университеті робототехниканың дамуына көп көңіл бөліп жатқан сияқты ғой. Бұның себебі неде?
Азамат: Менің ойымша, университет әкімшілігі мен ректордың мақсаты белгілі. Ескендір Қалыбекұлының соңынан ойланбай ерген себебім – ол ректорға дейінгі басқа ректорлар университет тарихымен мақтанса, бұл кісі – өзі тарих жасайтын адам. Ол роботехника саласына үлкен үміт артты. Мен үшін ол үлкен мәртебе, маған артылған сенімді жауапкершілікпен ақтаймын деп өзім үшін шешім қабылдадым. Ол кісі – прагматик, әлемдегі жағдайдың қалай өзгеріп жатқанын көріп тұр ғой. Бүкіл әлем соңында робототехникаға келеді. Біз әлемнің дамуын тоқтата алмаймыз, оны ешкім тоқтата алмайды. Қанша жерден мықты болып, қолыңда билік тұрса да, саған ұнамаса да, әлем дами береді. Әлемдік трендтен қалмай, осыны алдын ала ескеріп, ректорымыздың қолдау көрсеткеніне шексіз ризамын.
Аяулым: Біздің елімізде робототехникамен тағы кімдер айналысады?
Азамат: Еліміздегі робототехниканың жақсы мектебі Назарбаев университетінде бар. Ол жердің зертханалары жақсы, мен танитын Марғұлан, Алмас Шынтеміров, Қуат Телегенов сынды жас ғалымдар бар. Жасап жатқан жобалары керемет. Ал мамандық бойынша ҚарМТУ, бізде Сәтбаев университетінде. Басқа да университеттерде робототехника деп оқытатын мамандықтар бар, мысалы, Халықаралық IT университетінде тек бағдарламалауды үйретеді. Электроника мен механиканы меңгермей, жалғыз бағдарламалаумен робототехникаға жаңа үрдіс, жаңалық алып келу мүмкін емес. Жақында ҚазМУ-да ашылды, бірақ онда механикаға көбірек көңіл бөлінеді. Ол жеткіліксіз.
Аяулым: Сонда Сәтбаев университетінде үш бағытты бірдей үйреніп шығуға бола ма?
Азамат: Иә, Сәтбаев университетінің оқу бағдарламасында минор және мажор деген бар. Мажор деген – сіздің ең басты мамандығыңыз, минор деген – оған қосалқы мамандық. Сондықтан оқу барысында тек механиканы емес, электроника мен бағдарламалауды да қатар үйренуге мүмкіндік беріледі. Біздің робототехника кафедрасында тек робот жасалады деген сөз емес, мұнда білдектер де жасалады, 3D принтер, мехатроника, автоматтандыру, бәрін өзіміз жасаймыз. Мысалы, қазір жасап жатқан жасанды тыныс алу аппаратын алайық, сіз оны құрастырасыз, енді оны басқару керек қой. Қозғалтқыштарын іске қосу үшін электроника керек. Электрониканы басқару үшін контроллер керек, ал оның бәрін бағдарламалау керек, оны өзіңіз жазасыз. Сондықтан, осының бәрін меңгермесеңіз, қолыңыздан ештеңе келмейді.
Аяулым: Оған қалай қол жеткіздіңіздер?
Азамат: Сәтбаев университетінде робототехника саласында біраз жылғы тарихымыз, тәжірибеміз бар болғандықтан, қателіктердің барлығын ескеріп, оқу бағдарламасын түбегейлі өзгерттік. Бала роботты жасап шығару үшін қандай пәндерді меңгеру керек, қандай саланы игеру керек, соған байланысты біз студент тек бір бағытты емес, қажеттінің бәрін игеретіндей қылып жасадық. Осындай үлкен жұмысты Сәтбаев университетінің робототехника кафедрасының меңгерушісі Өжікенов Қасымбек Әділбекұлының арқасында атқардық.
Аяулым: Еліміздегі робототехниканың болашағы зор сияқты. Мектеп оқушылары арасында осы салаға қызығушылық артып жатқан шығар?
Азамат: Иә, қазір робототехникамен тек университеттерде емес, мектептерде де айналысып жатыр. Алдында мектеп оқушыларының робототехника бойынша конференциясында қазылар алқасында болдым, ұсынылған жұмыстар өте керемет. Университетте оқытушы үшін ең жақсы зат – бала көзінен от көру, оның мотивациясын көру. Ал балалардың мектеп кезінен осындай талпыныс көрсетіп жатқаны қатты қуантады.
Аяулым: Робот дамыту барысын сипаттап беріңізші. Неден бастау керек? Зерттеулеріңіз қандай қадамдардан тұрады?
Азамат: Жақсы сұрақ. Ең бірінші зат – проблема. Біз роботты жай жасай салмаймыз. Проблемадан бастаймыз. Сол мәселеге шолу жасап, жан-жақтан ізденеміз. Сол мәселенің техникалық шешімдері бар ма? Соны зерттейміз. Ұқсас проблемалардың техникалық шешімдері болса, соны негізге ала отырып, әрі қарай дамытамыз, өз проблемамызға бейімдейміз. Ал ондай шешімдер болмаса, өзіміз симуляциялар жасаймыз.
Аяулым: Оны қалай жасайсыздар?
Азамат: Мысалы, робот қалай қозғалуы керек. Мен көбінесе өзімді сол робот боп елестетіп, қажетті қозғалыстарды жасап көремін. Соған сәйкес роботтың ұзындығы, ені деген сияқты параметрлерін белгілеймін. Робот қаншалықты созылу керек, қаншалықты жату керек, соны да есептейміз. Өзім роботтың атқаратын ісін істеп жүргенде, басыма қажетті ойлар келеді: қандай қозғалтқыштар қолданам, роботтың ұзындығы қанша болу керек, қанша қосылыстар болу керек, қанша еркіндік дәреже керек, соны есептейміз. Қарапайым роботқа 2-3 еркіндік дәреже жеткілікті болады.
Аяулым: Есептеулерді қалай жүргізесіздер?
Азамат: Мысалы, дәретхана жуатын роботтың дизайнын жасау үшін өзім үйде дәретхананы жуып көремін. Дәретхананың ені мен ұзындығын өлшеймін, қолымды созып көрем, робот қолымнан да ұзын болуы керек, бәрін қағазға түсірем. Қағазға түсірген соң, жұмыс барысында кодты да есептеп отырамыз. Мен өзімнің қозғалу траекторияма байланысты роботтың аяғынан басына дейінгі тура қозғалысын және басынан аяғына дейінгі кері қозғалысының математикалық моделін жасаймын.
Аяулым: Арнайы бағдарламалар, не болмаса құралдар қолданасыз ба?
Азамат: CAD (ағылш. computer-aided design, компьютер көмегімен жасалатын дизайн) бағдарламасында есептеп, роботтың қозғалыс дизайнын жасаймыз. Ең соңында сол роботтың детальдарын 3D принтермен шығарамыз, жинаймыз, тәжірибелер жасап көреміз. Робот дизайнын жасау – өте күрделі, шығармашылықты қажет ететін процесс. Кейбір жерлер сәйкес келмей қалуы немесе дұрыс істемей қалуы мүмкін. Ондай жерлер болса, кем дегенде 3-4 рет ауыстырып, соңында дұрыс жұмыс істейтін робот жасап шығарамыз. Робот жасау үрдісі өте ұзақ.
Аяулым: Жасаған роботтарыңыздың тиімділігін қалай бағалайсыздар?
Азамат: Роботтың тиімділігі функциясына байланысты бағаланады. Біз алдымен роботқа тапсырма береміз. Біріншіден, робот ол тапсырманы орындай ала ма? Соны бағалаймыз. Орындай алса, келесі қадам – роботтың дәлдігі, тапсырманы қаншалықты дәл орындай алатыны. Қанша уақытта орындайды? Кейбір заттарды адам 10 секундта жасаса, робот оны 1 минутта жасауы мүмкін. Ондай жағдайда адам күшін қолдану тиімдірек қой. Сондықтан біз роботтың тапсырманы орындау уақытын тездетеміз. Оны тездету үшін, инерцияны ескеріп, роботтың қозғалыс динамикасын есептеу керек. Әйтпесе робот өз қозғалысын басқара алмай қалуы мүмкін. Соңғысы – роботтың қарапайымдығы. Қарапайым робот жасау – өте күрделі процесс, одан күрделі робот жасау оңайырақ.
Аяулым: Тек көзбен қарап, уақыт белгілейсіз бе? Арнайы құрылғылар керек емес пе?
Азамат: Арнайы құрылғы керек. Біз трекер қолданамыз. Ол роботтың жүру траекториясын, дәлдігін және уақытын көрсетеді. Робот төбесіне орнатылған стереокамера көмегімен жұмыс тазалығы бағаланады.
Аяулым: Диссертацияңыз не туралы? Мақалаларыңыздың бәрінде “континуум робот” деген сөз тіркесі бар екен. Ол не деген сөз?
Азамат: “Континуум робот” деген – жұмсақ робот.
Мұндай робот инспекция кезінде процестерді тек қадағалап қана қоймай, алынған мәліметті өңдей алады. Оның енді бір қолданылатын жері – ауыл шаруашылығы. Біз оны черри қызанақтарын жинауға пайдаландық.
Аяулым: Қандай ғылыми жаңалық аштыңыздар?
Азамат: Біз роботымызда «hyper-redundant» қозғалтқыштар қолдандық. Әдетте қолданылатын қозғалтқыштар саны роботтың еркіндік дәрежесіне тең болу керек, ал «hyper-redundant»-та роботтың еркіндік дәрежесі қолданылатын қозғалтқыштар санынан артық болады. Яғни кәдімгі төрт қозғалтқыш көмегімен 4-5 еркіндік дәрежесін алуға болады, ал менің роботымның еркіндік дәрежесі – 18. Айырмашылық өте үлкен болғандықтан, басқару процесі де күрделеніп, басқа технологияны қолдану керек болды. Біз басқару процесінде машинаны үйретуді (machine learning) қолданып, жаңа үрдіс алып келдік.
Аяулым: Робот дамытуда “мансаптық өсу” бола ма? Жеңілден қиынға қарай деген сияқты.
Азамат: Қай сала болсын, ылғи қиынға қарай ұмтыласыз ғой. Робот жасауда да ол бар. Мен білетін үлкен ғалымдар арнайы тапсырмаларды орындайтын роботтар жасап болған соң, роботтың қозғалтқыштарын дамыта бастайды. Өкінішке қарай, қазір бар қозғалтқыштар өте қарапайым, жаңа буын қозғалтқыштарының, жетектердің жоқтығы функционалды роботтар дамытуда басты кедергінің бірі болып тұр. Робототехникада мансаптық өсе келе, көбі осындай жетектер дайындауға ауысып кетеді.
Аяулым: Жаңа жетектердің соншалықты маңызды болғаны ма?
Азамат: Жай ғана робот жасау робототехникадағы бір ғана мәселені шешеді, ал егер сіз жетек жасасаңыз, робототехникаға жаңа бағыт алып келесіз. Үлкен бір роботқа қарағанда, кішкентай ғана бір қозғалтқыш дамытқаныңыздың өзі сіздің роботехниканың дамуына қосқан үлесіңізді еселей түседі. Робот кішкентай ғана, жергілікті мәселені ғана шешсе, қозғалтқыш өте көп мәселені шешеді. Сондықтан көп ғалым соған қарай ұмтылады.
Аяулым: Болашақта осы бағытқа ауысу ойыңызда бар ма?
Азамат: Иә, мен де соған ауысатын шығармын. Өйткені қазіргі қозғалтқыштар біздің талаптарға сай келмейді. Біріншіден, бағасы қымбат, екіншіден, басқарылуы да қиын. Біз роботты энкодер арқылы басқарамыз. Ол қозғалтқыштың айналу жиілігі сияқты сипаттамаларды береді. Сымды қозғалтқыштарды қолданғанда роботтың басқарылуы қиындап кетеді. Сондықтан болашақта сымсыз қозғалтқыштар жасамақ ойымыз бар. Одан бөлек, қазіргі қозғалтқыштардың сенсорлар саны аз. Біз сенсорлар қосқан сайын, роботтың түр-әлпеті де нашарлай береді. Әдемі робот жасау үшін көп сенсорлы қозғалтқыштар дамыту керек.
Аяулым: Технологиясын білсе, робот құрастыру қиын емес сияқты. Шәкірттеріңіз стартап ашып жатыр екен. Сіз неге жеке стартап ашып, бизнес жаққа кетудің орнына, ғылым жолын таңдадыңыз?
Азамат: Біз негізі ғылымға да, стартапқа да бірдей көңіл бөлеміз. Біздің сала қолданбалы ғой. Сондықтан біздің жұмысымыз соңында міндетті түрде стартапқа ұласуы керек. Мен бұны Стэнфорд университетінен көрдім: профессорлар өз ойларын, жобаларын студенттеріне беріп, оларға стартапқа жол ашады. Бізде де сол. Студенттерге бағдар беріп, өз шаңырағымыздан стартап шығарамыз. Бізге оның еш зияны жоқ. Студенттерге кәсіби бағдар ретінде көрсетуге болады, қаржылай да көмек келеді. Студенттерімізді өндірістік практикаға жібереміз. Өзімізге өзіміз өндіріс, жұмыс орындарын ашамыз. Қасықтай болса да, үлесіміз бар.
Аяулым: Өзіңізді ғалым деп есептейсіз бе? Сіздің ойыңызша, ғалым деген кім?
Азамат: Ғалым деген – адамзат өмірін жеңілдету үшін күрделі мәселелердің шешімдерін іздейтін адам. Мысалы, мен қазір қоғамдық дәретханалар мәселесін зерттеп жүрмін. Қазақстанда Жапониядағыдай емес, қоғамдық дәретханалар тазалығының сақталуы қиындау. Ауыл шаруашылығын алатын болсақ, жұмыс күшінің азаю мәселесі өте өзекті болып тұр. Осындай қиын мәселелердің техникалық шешімін табатын адамды мен ғалым деп ойлаймын. Ғалымдардың жұмысы көпшілікке пайдасын тигізуі керек. Мысалы, балаларға арналған жаялықтарды алайық, қандай пайдалы зат! Менің де сондай атым қалса екен деп ойлаймын, мен жасаған роботты қолданған сайын адамдар: «осы зат болмаса, жұмысымыз қиын болар еді, осыны ойлап тапқан ғалымға рақмет!» деп айтса екен деймін. Соған жұмыс істеп жатырмыз.
Аяулым: Қазақстанда рахаттанып жұмыс істеу үшін сізге не қажет?
Азамат: Бізге ең жетіспей жүргені – қаржы және өндіріс. Қаржыны, жарайды, таба аламыз. Ал өндірістің жоқтығы қатты әсер етеді. Роботтың қосалқы бөлшектерін шетелден алдыртамыз. Мысалы, Жапонияда болғанда, серіппе сияқты қосалқы бөлшектерді біздің дизайнмен бізге ғана арнап жасап бере алатын компаниялар болды. Біз оларға тек тапсырыс береміз, ал олар 1-2 аптаның ішінде барлығын жасап береді. Соның арқасында бізде жұмыс өте тез жүретін. Ал мында бір зат жасау үшін біз 2-3 ай күтеміз, сосын шаршаймыз, бізге жаңа ой келеді, ал келетін зат ескіріп үлгереді. Барлығы осыдан басталады ғой. Бізге өндірісті дамыту керек деп ойлаймын.
Аяулым: Ал сіз гранттарға тапсырып көрдіңіз бе? Қандай қиындықтар кездесті?
Азамат: Иә, тапсырып көрдім. Қазақстанда грантқа тапсыруда мынадай мәселе бар. Өтінішті үш тілде жазу керек: қазақша, орысша және ағылшынша. Ал өтінім көлемі әдетте 20 беттен асып кетеді. Бір тілде жазған соң оны тағы екі тілге аудару керек. Бюрократиясы өте көп. Өтінімге әрдайым өзгерістер енгізіліп отырады, біреуі өзгертілсе, үшеуін де өзгерту керек. Сол мәселені кішкене жеңілдетсе, жақсы болатын еді.
Аяулым: Ғылым Назарбаев университетінде қарқынды дамып жатса, басқа университеттерде бұл үрдіс бәсеңдеу деген ой бар. Сіз қалай ойлайсыз?
Азамат: Иә, келісем, мұндағы басты мәселені мен өз басымнан да өткеріп жатырмын. Мысалы, Назарбаев университетіндегі оқытушылардың бір жүктемесі 6 сағат дәріс болса, басқа университеттерде бір жүктеме 22 сағатқа тең. Мен қазір аптасына 22 сағат үш тілде, қазақша, орысша және ағылшынша дәріс оқимын. Менде 8 дисциплина бар. Ондай жүктемеден кейін ғылымға мүлдем уақыт қалмайды. Уақыттың барлығы тек оқыту процесіне жұмсалады. Сондықтан, бұйыртса келесі семестрдан бастап педагогикалық сағатты азайтып, ғылыми сағаттарға ауысамын.
Аяулым: Жапониядағы университетіңізде қалай еді?
Азамат: Жапонияда, мысалы, Токай университетінде мұғалімдер екіге бөлінеді: біреуі таза ғылым саласына кетсе, біреуі тек сабақ береді. Сабақ беретіндер, әрине, жоғары жалақы алады, өйткені сабақ беру оңай емес. 10 PhD түлектің екеуі ғана сабақ бере алуы мүмкін, қалғандары бере алмайды. Сабақ беру деген – шығармашылық. Адамда талант болу керек. Сабақты көп адам бере алмайды. Өзіңіздің білгеніңізді басқа біреуге түсіндіре білу – өте күрделі процесс. Студенттер ғалым емес қой, олар түсінетіндей деңгейге түсе білу керек.
Аяулым: Бірақ біздің университеттердегі айырмашылық тек сағат санында ғана емес шығар?
Азамат: Бізде Сәтбаев университетінде одан бөлек әкімшілік жұмыстар көп, эдвайзерлік жұмыс бар. Бірақ, ең басты мәселе – ақша. Назарбаев университеті мен басқа университеттерде оқытушылар алатын жалақы салыстыруға мүлдем келмейді, жер мен көктей.
Аяулым: Назарбаев университетінде профессор деген – академиялық позиция, ал басқа университеттерде Жоғарғы аккредитациялық комиссия (ЖАК) тағайындайтын ғылыми атақ. Сәтбаев университетінде қалай?
Азамат: ЖАК тағайындайтын профессор Қазақстанның кез келген университетінде профессор бола алады. Ал мен тек Сәтбаев университетінде ғана қауымдастырылған профессормын, ал басқа университеттерде ондай лауазымым жоқ. Бірақ бұл тек атақ қой. Сіздің жасаған жұмысыңыз бен шығарған мақалаңыз айғайлап тұрады. Соған ұмтылу керек қой. Профессор болып, h-индекс 2-ден төмен болып, ал бізде лектор болып келген балалардың h-индекстері одан әлдеқайда жоғары болуы мүмкін. Бұндай да мәселе бар.
Аяулым: Иә, шетелде оқып келген соң Назарбаев университетінен басқа кез келген университетте бірден профессор болуға болады деп естіген едім. Шынымен солай ма екен деп, сол ЖАК-тың профессор ғылыми дәрежесін алу үшін қандай талаптар бар екен деп қарадым. Жергілікті, ЖАК ұсынған еліміздің баспаларында он шақты мақала мен оқулық, кітаптар басып шығару керек екен. Арасында халықаралық журналдар кездеспейді.
Азамат: Иә, мақалалар көбінесе орыстілді басылымдарда шығады, бірақ орыс тілінде ТМД елдері ғана болмаса, басқа әлем ғалымдары оқи алмайды ғой. Ал ТМД елдерінде ғылым деңгейі басқа әлемнен әлдеқайда жоғары деп айта алмаймыз. Бұндай талаптарды жазған адамдар барлығын өздеріне қарай ыңғайластырған сияқты. Бірақ, халықаралық Q1, Q2 журналдарда басылып шыққан мақаласы болмаса (Q квартил журналдың ғылыми саладағы өзектілігін көрсетеді, бірінші және екінші квартилге кіретін журналдар белгілі бір саладағы барлық журналдардың өзектілігінің кему реті бойынша орналасқан тізімінде сәйкесінше алғашқы 25 және 50 пайызына тең. – Автор ескертпесі), профессор атағының мәні жоқ деп ойлаймын.
Аяулым: Кейбір профессорларымыз «шетелдік журналдарға мақала жазудың қажеті жоқ, біздің идеямызды басқалар ұрлап алады» деп жатады ғой.
Азамат: Мен де солай ойлайтынмын. Олар маған солай айтқан болатын. Бірақ қазір, шынымды айтсам, менің идеямды біреу «ұрласа» қуанар едім. Менің жасаған идеям басқа жерде өмір сүріп, басқа бір компания атынан нарыққа шығып жатса, мен үшін бұл үлкен мәртебе, қуаныш болар еді. Ғалымдар өздерінен кейін өз жұмыстарын, атын қалдыру керек деп ойлаймын. Сондықтан, халықаралық журналдарға мақала жазу өте маңызды. Ол өте күрделі процесс. Ғылыми сарапшыны көндіре білу керек. Ғылымда жүрсек те, сарапшыны қызықтырып, таңғалдыруымыз керек. Шетелде сіздің мақалаңыз шығып, оған әлем сарапшылары өз жұмыстарында сілтеме жасаса, бұл олардың сізді ғалым ретінде мойындағанын білдіреді. Бұл сіздің ғана емес, университеттің де, бүкіл мемлекеттің де беделін көтереді.
Аяулым: Бұған дейінгі кейіпкерлеріміздің айтуынша, ғылыми мақала жазып, журналдарға өткізгенде, ғылыми сарапшылар жұмыс сапасына сенімсіздікпен қарайды екен. Тіпті ондай дүниені Қазақстанда жасауға бола ма деп өз көздерімен көру үшін астанамызға келгендері бар екен. Робототехникада ондай мәселе бар ма?
Азамат: Иә, бар. Қазақстанда жүргенде, кейбір журналдарға өткізген мақалаларымызды, тіпті сараптамаға да жібермей, 2-3 күннен кейін қайтарып жіберген кездер болған. Ал Жапониядан, Токай университетінен жіберілсе, басқаша қаралады, сараптамаға жіберіледі.
Аяулым: Неге олай?
Азамат: Бұл осы уақытқа дейін ғылым саласында болған қателігіміз. Кезінде біздің алдымыздағы аға буын, ата-әжелеріміздің заманында ғалымдар кішкене басқа бағытта жүрді. Әрине, оларды да кінәлауға болмайды. Кеңес үкіметі құлағанда жағдай өте ауыр болып, сол кезден аман шығу мәселесі алға қойылды. Сол кездегі дағдарыс барлығына әсер етті. Оған дейін елімізде жақсы ғылым болған ғой. Сол ғылымның жемісі ретіндегі кітаптарға бүгінгі күнге дейін жүгінеміз. Бірақ соңғы 20 жылда ғылым өліп қалған сияқты болды. Ешқандай қаржылай көмек болмады, ғылыммен айналысатын адамдар саны саусақпен санарлықтай ғана болды. Әрине, Қазақстан сияқты басқа да әлеуметтік-экономикалық жағдайы тұрақсыз бір дамушы елден журналға мақала келсе, өзіңіз сарапшы болсаңыз да, күмәнмен қарайсыз ғой.
Аяулым: Соңғы, жобамыздың дәстүрлі сұрағы. Қазақстандық ғылым: науқас тірі ме, әлде өлі ме?
Азамат: Қазақстанда ғылым енді дамып келе жатқан сияқты. Қазір 10 жыл бұрынғыдай емес. Бұрын халықаралық журналдарда жарияланған мақалалар саны жоқтың қасы еді. Ал қазір импакт-факторы жоғары халықаралық журналдарға мақала жазып жүргендердің саны көбейді. Қаржы да көбірек бөлініп келе жатыр. Сондықтан, менің ойымша, қазақстандық ғылым енді туды.
Поддержите журналистику, которой доверяют.
