Меншіктің құны

Елорда атанғаннан кейін өңіне қан жүгіріп, қазіргі салтанатына ие бола бастаған Астана туралы әзіл бар еді. Құрдымға кетіп бара жатқан қаланы дамытқың келсе, оны астана ету керек деген. Қисыны жоқ сияқты көрінгенімен, үңіле түссек, шындықпен бетпе-бет келеміз. Бұл біздің елге ғана тән нәрсе емес. Кез келген қала астана мәртебесін алғаннан кейін ондағы активтердің бағасы өсіп, экономикалық игіліктер қатары да артады. Біздің жағдайымызда ол – инвестиция. Риэлторлар қандай да бір өңір немесе қала экономика тұрғысынан белсенді орталыққа айналғаннан кейін ондағы баспана бағасы шарықтап кететінін растайды.

Мұның кері тұсы да бар. Мәселен, жақында Екібастұзда жылу желісіндегі апатқа орай төтенше жағдай жарияланып, бұл қала тұрғындарын түгелдей эвакуация жасау туралы әңгімеге негіз болды. Мұндай жағдай қаланың экономикалық және миграциялық жағдайына айтарлықтай әсер етеді. Ал Екібастұздағы үй бағасына қалай әсер етуі мүмкін? Бұл өңірлер арасындағы теңсіздіктің өсуіне байланысты туындаған мәселе.

Теңсіздік түрлі сипатта болуы мүмкін және ол кез келген жерде көрініс табады: Астана мен Хромтаудың жол сапасын, облыс орталықтары мен моноқала мектептерінің білім сапасын салыстырып көріңіз. Бұл теңсіздіктің іргетасы – активтер құны.

2021 жылы кей сарапшылар Астанадағы жылжымайтын мүлік секторындағы инвестиция мәмілелерінің жылдық көлемін 800 миллион долларға бағалады. Бұл – көп облыс үшін арман. Екібастұзбен салыстырғанда, Қарағандыда пәтер бағасы әлдеқайда қымбат. Мұз қатқан үйлер мен жылуы жоқ мектептер туралы жаңалықтар шығып жатқанда, баға тіптен түсіп кетері сөзсіз. Ал Астанада пәтер бағасы Қарағандыдан қымбат. Әйтсе де, ол жақтан пәтер алсаңыз, ол құнды инвестициялақ актив болып саналады. Өзге облыстардың көпшілігінде тұрғын үйдің мұндай әлеуеті жоқ.

Елдің түрлі өңіріндегі тұрғын үй немесе басқа да актив бағасының динамикасынан Қазақстанда өңір саясатының қалай және неліктен құрылғанын, оның себебі мен салдарын байқауға болады. Бағаны салыстыра келе, орталық пен периферияның дамуына қаражат қалай бөлінетінін түсінуге болады. Мұндай механизмдер – 1990 жылдардағы неолиберал реформалар нәтижесінде орныққан ренталық капитализм (дамыған өндіріс орнына бар инфрақұрылымнан/шикізаттардан рента алу) саяси экономиясының бір бөлігі.

Белгілі бір өңірде қандай да бір ресурс (Қазақстан жағдайында − табиғи шикізат) болса, мемлекет ол өңірге азды-кемді қаражат құяды. Жеке инвестиция түрінде де береді, бірақ кейін оның қайтарымы болуы керек. Өңірлерге бөлінетін қаражат жергілікті халықтың әл-ауқатын жақсарту, жергілікті мектептердегі білім сапасын арттыру, аурухана және кітапхана секілді әлеуметтік инфрақұрылымды жетілдіру мақсатында пайдаланылмайтынын түсіну керек. Мұндай қаржы салымының басты мақсаты – мүмкіндігінше көбірек пайда табу. Инвестор инвестициясының қайтарымын алса, жергілікті халық өңірге назар салудың «жанама әсері» ретінде баға мен актив құнының өсуіне риза болады. Түптеп келгенде, бұл тек жергілікті жердегі жалға берушілерге ғана тиімді, ал басқалар үшін бұл активтер, әсіресе тұрғын үй қол жетпес армандай алыстай береді.

Ресурстарды қайта бөлудің түп төркіні мен мәні – үстем тап өкілдері мен бизнесмендерді өңірлердің халқы есебінен байыту. Белгілі бір аумақта қоғамдық игіліктің бөлінісі біркелкі емес. Бұл капиталистік, нарықтық экономиканың негізгі құрамдас бөліктері – жеке меншік және белгілі бір құқықтық жүйе, саяси институттар, коммуналдық қызметтер, жер, су қоры секілді инфрақұрылым.

Еліміздегі орталық пен өңірлердің қарым-қатынасы әлемдегі қарым-қатынастың проекциясы: Жаһандық Солтүстік – Жаһандық Оңтүстік, орталық – периферия. Жаһандық еңбек бөлінісінде бүкіл ел периферия саналса, артық ақша мен байлық дамыған елдердің астаналары мен офшорға ағылып жатыр.

Экономикасын әртараптандырмастан әлемнің қаржы жүйесіне енген Қазақстан, дәлірек айтқанда, оның экономикалық элитасы табиғи ресурстарын әлемге ұсынып отыр. Әрі елдің кең-байтақ территориясын ауқымды жобаларды инвестициялау мақсатында пайдалануға болады. Жасыл инвестиция, яғни жоғары технологиялық өндірістің жаңа түрін құру туралы айтпағанда, инвесторлар «қысқа мерзімді» жобаларға екі-үш жылға инвестиция салғанды ​​жөн көреді. Бұл үшін көбіне қымбат коммерциялық тұрғын үйлер мен кеңселер салу әлдеқайда қолайлы бағыт саналады.

Мұндай инвестициялар brown деп аталады. Шетел инвестициясын тартуда теңгерімді саясат ұстанатын елдер қысқа мерзімді инвестицияға шектеу қояды. Мұндай мемлекеттердің үкіметі инвестицияның қысқа мерзімді табыс әкелуінен гөрі жаңа өндірістің, онымен қоса жалақысы жоғары жұмыс орындарының ашылуын қадағалайды. Дәл осы саясаттың арқасында өңірлерді дамытуға болады, инвестиция тартуды қара бастың қамы деп қарамаудың арқасында Жапония, Оңтүстік Корея, Финляндия, Германия мен Қытай секілді заманауи аймақтар қалыптасты.

1990 жылдары аталған елдер мен басқа да бірқатар мемлекет қаржы нарығын ырықтандырып, бағаны қайта реттеуді қолға алды. Соның нәтижесінде елге қаражат ағылды. Бірақ енді «қысқа мерзімге», яғни қаржылық алыпсатарлық пен коммерциялық тұрғын үй құрылысына инвестициялауға рұқсат етілді. Әсіресе астаналарда құрылыс қарқынды жүрді, мысалы, Сеул (Оңтүстік Корея), Манила (Филиппин), Джакарта (Индонезия), Бангкок (Таиланд). Ал бізде 2000 жылдары шикізаттың бағасы күрт өсіп, астанамызға қыруар қаражат түсіп, құрылыс қарқыны байқалды.

Сондықтан әлемдегі капиталистік қаржы жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі саналатын әлемдегі рейтинг агенттіктері мен халықаралық қаржы институттары Қазақстанға салыстырмалы түрде жоғары ұпай берді. Бұл – халықаралық капиталға елге қарызға қаражат беруге болады деген белгі. Қарызға. Мұнай долларына арқа сүйеген, «бәсекені арттырудың» отбасы-клан жүйесінің сенімді қорғауындағы қазақстандық банктер дәл осы халықаралық капиталдан қарыз алуды көздеп, алғашқы IPO, яғни алғашқы акцияларын орналастырды. Ал капиталист болу туралы түрлі оқиғаны естіген біздің банктер шетелден алған қаражатты пайызын жоғарылатып, халыққа ипотека түрінде ұсынды. Әйтсе де, олар сатып алған үйлердің құрылысы әлі аяқталмаған болатын, кейбірі сол күйі соғылмай да қалды.

Банкирлер мен құрылысшылар өсімқорлықты заңдастырып, тұтас «қала құрылысы-банк-қаржы» индустриясы мен әкімдік, ірі құрылысшылар мен банктер әрекеттескен сыбайлас жемқорлық экожүйесін қалай құрғаны (әсіресе облыс орталықтары мен облыстық маңызы бар қалаларда) бөлек әңгіме. Әйтсе де, солардың күш-жігерінің арқасында құрылыс қарқынды жүрді. Ресми үгіт-насихат мұны «мультипликатив әсері бар даму» деп атады.

Қытай цементі, Ресейдің құрылыс материалдары мен Орталық Азия елдерінің әлеуметтік жағдайы төмен жұмыс күшіне шынымен әсер еткені рас. Алматы мен Астанада кеңес дәуірінен қалған үш бөлмелі пәтер иелері сұраныстың артуына және құрылысқа жеке, кейін мемлекет капиталының құйылуына байланысты жалға беруші капиталистке айналды. Мемлекет құрылыс пен жылжымайтын мүлік саласына қаражат құйып, пәтер құны Австрия немесе Испаниядағы пәтер бағасымен теңесті.

Экономистер кейінгі 30 жылдағы 10 экономикалық дағдарыстың 9-ы қаржы дағдарысының салдары екенін біледі. Кей активтің (тұрғын үй, шикізат) қайта бағалануы және сол активке сұраныстың артуы жаңа қаржы дағдарысы болатынын көрсетеді. 1997 жылы Азия қаржы дағдарысы басталып, 1998 жылы ол посткеңестік кеңістікке тарады. Соның салдарынан қаржылық алыпсатарлыққа бейім Ресейдің өзі дефолт жариялады.

1998 жылғы Азиядағы қаржы дағдарысынан кейін Сеул, Манила және Джакарта қалаларында құрылысы аяқталмаған зәулім ғимараттар ұзақ уақыт тұрып қалды. 1990 жылдары бұл елдерде де біздегідей капиталын Батыстың ауқатты елдеріне шығаратын, байлықты үстем тап өкілдерінің пайдасына қайта бөлетін неолиберал механизмдер қызу құрылып жатты.

Капитализм мен нарықтық экономиканың қай түрін алатынымызды шешпегендіктен, саяси экономия заңдарына сәйкес, әлдінің құқығына негізделген «табиғи» тәртіп дамыды. Елімізде мұның құрамында билеуші саяси режим мен оны қолдайтын ауқаттылар, сондай-ақ негізінен ірі қалаларда тұратын технократтардың шағын тобы бар.

Олардың күш-жігерінің арқасында Астана, Алматы және Шымкент секілді үш қала ғана көркейіп жатыр. Олар ұстанатын даму парадигмасы басқа өңірлерден алынған қаражатты басқа бір аумақта шоғырландыруды көздейді.

Бұл саяси экономияда экономикалық география профессоры Дэвид Харви ұсынған «иеліктен шығару арқылы жинақтау» (accumulation by dispossession) терминімен аталады.

Үстем тап «иеліктен шығаруды» жүзеге асыру үшін жеке және мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіруге мүдделі болады; жалақыны көтерудің орнына тұтыну несиесін беру кең тарайды; жергілікті экономикалық дағдарыс тудырады; ат төбеліндей топ арасында мүлікті мемлекеттік деңгейде қайта бөледі.

Орталық пен өңір қатынастары туралы айтқанда посткеңестік кеңістіктегі теңсіздіктің негізгі себебі жекешелендіру екенін ерекше атап өту маңызды. Жекешелендіру кейбір ресурс, инфрақұрылым, кәсіпорын немесе нысанды кейін алыпсатарлық немесе нарықта еркін айырбастауға болатын тауарға айналдырып, оны қоғамдық пайдаланудан алып тастау үшін өте маңызды.

Тұрғын үй қорымен қоса коммуналдық инфрақұрылым да жекешелендіріліп жатыр. Бұл қадам әркез басқарушы игілік ретінде ұсынылады, өйткені мемлекет ең нашар басқарушы ретінде танылады. Ал жеке меншік иесінің басқарудағы сәтсіздіктері еленбейді. Екібастұз қаласының электр жүйесі де осымен бетпе-бет келді: көпшілік бұл электр жүйесі кейін долларлы мультимиллионер атанған жеке адамның қолына өткенде, әлдеқайда тиімді болады деп күтті. Алайда шын мәнінде тиімділік деген халыққа қолжетімді және сапалы қызмет көрсету емес, меншік иесі үшін табысты арттыру ғана еді.

Мұның бәрі Қазақстанның мұз қатқан моноқалаларындағы жүздеген, мыңдаған нысанды жекешелендірудің шынайы мақсаты мен себебін анықтау керектігін көрсетеді. Жекешелендірудің негізгі мақсаты байыған үстіне байып, капитал жинау екені белгілі. Қызметті пайдаланушылар 80 пайызға дейін тозған инфрақұрылымға қанағат етуі керек, оған қоса тариф төмен болғаны үшін де кінәлі. Ірі қалалардағы жылжымайтын мүлік нарығындағы күннен-күнге шарықтап келе жатқан баға кейінгі отыз жыл бойы Қазақстанда өңірлер дамымағанын өте дәл көрсетеді.

Бұл материал Власть порталының «Қазақстан аймақтары» атты ауқымды жобасы аясында жазылған. Бұл жобада біз Қазақстан аймақтары мен ірі қалалары арасындағы теңсіздік көрінісі туралы баяндаймыз, аймақтық дамудың қазіргі парадигмасын сыни тұрғыдан талдап, бәрін жақсы жаққа өзгертуге ұмтылып жүрген тұрғындар жайлы баяндаймыз