«Халық ЛГБТ-ға емес, экономикаға көбірек алаңдайды»

Ақпан айында Қазақстан халық партиясының депутаттары шетел агенті туралы заң қабылдау керек, жыныс ауыстыру операциясына тыйым салу керек деген бастама көтерді, шын мәнінде жоқ нәрсеге, яғни ЛГБТ насихатына тыйым салу талқыланып жатыр. Бұл қоғамның сұранысы ма, әлде жекелеген депутаттардың шығарып жүргені ме?

Біздің қоғам жалпы алғанда консерватив, бірақ зерттеуші ретінде қолда бар мәліметке сүйенуге тырысамын. Қазақстан ЛГБТИК+ құбылысына қалай қарайтыны туралы соңғы мәліметтер 2018 жылғы. Сол кезде респонденттердің 73 пайызы ЛГБТ өкілі көршісі болғанын қаламайтынын айтқан.

Қазір ахуал түбегейлі өзгерген болуы мүмкін, одан бері 7 жыл өтті ғой. Әрине, бұндай көзқарас баяу өзгереді, дегенмен қандай да бір қозғалыс бар екені анық.

Әдетте белгілі бір топтарға қатысты ксенофобия деңгейі қалай өлшенеді? «Қандай адамдармен көрші болуды қаламас едіңіз?» деген сұрақ қойылады. Қоғамдағы ксенофобия деңгейін өлшейтін құрал осы. Бізде оның деңгейі барынша жоғары, бірақ, басқа жағынан алып қарасақ, ксенофобия күн сайын тұрмыста көрініс тауып жатыр дегенді білдірмейді. Қазақстандықтар «ЛГБТ өкілдерін немесе мигранттарды өлердей жек көремін!» деп үнемі ойлап жүрмейді.

Кімді көргің келмейді деп тіке сұрақ қойғанда: «Маңайымда олардың жүргенін аса қаламаймын» деп жауап береді.

Халық негізінен экономикалық ахуалды уайымдайды, өйткені барлық көрсеткіш бойынша экономика жылдан-жылға нашарлап бара жатыр. Бұны жұрт бірден байқайды. Олар күнделікті алып жүрген маңызды деген азық-түлікке қаражат жетпей бара жатқанын сезеді.

Бұл мәселе халықты ЛГБТ-ға қарағанда көбірек алаңдатады. Тікелей сұрамайынша адамдарға бәрібір.

Бәрі өзін іскер етіп көрсетуге әуес деп ойлаймын, әсіресе депутаттар, соның ішінде заңды жолмен сайланбаған болса. Біздің елде сайлау кезінде әкімшілік ресурс рөл ойнайды, ҚХП, «Аманат» сияқты партиялар парламенттен орын алатыны баршаға мәлім.

Әйтсе де, бұл партиялардан парламентке нақты кімдер баратынын білмейміз, ал депутаттар өзін көрсетуі керек, белсенділік танытып, құр босқа жүрмегенін көрсетуі керек. Көзге түсу, тізімге ену маңызды. Жай ғана көзге түсуден бөлек, көпшіліктен қолдау табуы керек.

Сондықтан кейбір мәселені көтеру арқылы көзге түседі, медианың назарына ілігеді. Мысалы: «Трансгендерлерге операция жасауға тыйым салу керек пе? Жарайсың, мұны бүкіл ел білуі керек».

Олар мұндай тақырып жұрттың жанды жеріне тиетін болған соң сөз етеді. Назарымызды басқа жаққа бұрып жатыр деген пікірмен келісемін. Солай болса да, бұған толықтай қосыла алмаймын, өйткені Халық партиясы — «Аманат» емес, тікелей байланысы жоқ (билікпен — В. ескертуі). Әрине, мынадай мәселені көтерейік деп ой тастауы мүмкін. Бірақ тура солай екеніне сенімді емеспін, қалай болғанда да, авторитар мемлекет болсақ та, президент әкімшілігінен қоңырау шалып, не туралы айту керегін нұсқайтындай деңгейде емеспіз.

Қазақстан халық партиясының өз есебі бар деп ойлаймын. Олардың айтып отырғаны халықтың көкейінде жүрген мәселе емес екеніне сенімдімін, өйткені талдау-сараптау жүйесі қалай жұмыс істейтінін білемін. Әр партияның сарапшылары бар, бәрін дайындайтын солар. Әлбетте, олардан тез арада әрі қызықты етіп жазуды талап етеді, көпшілік назар аударатындай болуы керек. Ал бізде кәнігі аналитиктер аз, әдетте олар әрненің басын бір шалып жүргендер болып шығады.

Бұл ел ішінен жау іздеуге ұқсамай ма? Олар «шетел агенті», ЛГБТ деп айдар тағу арқылы әртүрлі топты қамтып отыр. Әлде ҚХП депутаттары халықтың жау іздемек ойы бар екенін сезіп-біліп отыр ма?

Қаншалықты саналы түрде жасалып жатқанын білмеймін, бірақ олай да болуы мүмкін. Адамдар араз болса, белгілі бір құндылықтар бойынша бас біріктіре алмаса, бір-бірімен ынтымақтаса алмайды. Бір шеп құрып, толыққанды азаматтық қоғам болу, өзінің ерік-жігерін көрсету қиын.

Қандай да бір идея бар шығар, бірақ депутаттардың алдында нақты міндет бар және олар бәрін саналы түрде жасап отыр деп айта алмаймын. Оларды жете бағаламай отырған болуым да мүмкін. Әйтсе де, әр депутаттың жеке мүддесі жатыр деп ойлаймын. Шетел агентіне келсек, нені көксейтіндерін сол күйі түсіне алмадым. Күтпеген жерден айтылуы, нақты бір депутаттың айтуы түсініксіз. Мұндай бастама көтерудің реті жоқ деп санаймын, өйткені шетелден қаржы алатындардың барлығы міндетті түрде хабарлайды. Сайтта болсын, баяндамада болсын, мәлім етеді.

Ресей соғыста (Украинадағы — В.) жеңіп жатыр, демек, біз де сол бағытқа бет бұруымыз керек деген пікір бар. Бұл қисынсыз да емес, өйткені саясаттануда төңірегіңдегілер авторитар болса, қаласаң да, қаламасаң да, авторитарлық бағытқа жақын боласың деген тұжырым бар.

Соған қарамастан, бұның бәрі бос сөз әрі қандай да бір саяси ұпай жинау әрекеті деп үміттенемін. Біреуге қысым көрсету үшін емес, шынымен елдің назарын басқа жаққа бұру үшін жасалатын сияқты. Немесе мен тым оптимист шығармын.

Қазақстанда жасөспірімдер әлдеқайда либерал

Қазақстан қоғамы өте консерватив дедіңіз, бірақ, Ресеймен салыстырғанда бізде жастардың үлесі көп. Бұл арада өзара байланыс бар ма? Қоғам неғұрлым жас болса, соғұрлым либерал келеді деуші еді, біздің жағдайымыз неге бұлай болып отыр?

2018 жылғы мәліметтерге сүйенсек, неғұрлым жас болған сайын адам ашық бола түсетінін көруге болады: гендер мәселесі бойынша да, ЛГБТИК+ бойынша да солай. 10 жастан 24 жасқа дейінгілер ересектерге мүлдем ұқсамайды.

Мұндай айырмашылық болғанымен, либералдық пен консерватизм тек қана адамның жасына қатысты емес. Бұған әсер ететін басқа да факторлар бар, мысалы, ұлт факторы. Оның ішінде түркі халықтары мен ол қатарға жатпайтындар бар.

Бұған қоса қала, ауыл деген нәрсе бар. Үлкен қалада ашықтық көбірек, өйткені қоғам мүшелері бір-бірінен оқшау, көп отбасы шағын. Олар бір-біріне назар аудармайды. Ауылдағыдай емес, қалада өміріңе әсер ететін әлеуметтік нормалардың ықпалы төмен.

Жастар қай жерде көп десек, олар негізінен ауыл халқы көп жерде. Алдыңғы ұрпақ жас кезінде қалаға көшіп кетсе де, олар әлі де консерватив көзқараста, өйткені көрген тәрбиесі мен өскен ортасы сондай болды. Мысалы, адамның жүріс-тұрысына көп әсер ететін ұят деген норма бар. Адам бойына сіңіп кететіні сондай, оны бір-екі жылда өзгерту мүмкін емес.

Жастарға қатысты зерттеулердің ешқайсы олар туралы анық-қанық түсінік бірмейді. Бізде консерватор тарап бар. Бұл нормалар адамды шектеу үшін емес, қоғам сонысымен орнықты болатындықтан керек. Сол себепті олар ұзақ өмір сүреді.

Жастар біртекті емес, олар туралы анадай не мынадай деп кесіп айтуға болмайды. Интернеттің келуімен, Тик-Ток пен Инстаграмның тарауымен жасөспірімдер әлдеқайда ашық әрі либерал деп ойлаймын. Бәрі сондай деп айта алмаймын, бірақ біз зерттеу жүргізген мектептерде балалар ашық киінгендердің ізіне түсіп алмайды. Әлбетте, көп нәрсе аймаққа да байланысты, кейбірінде шаш бояғаны немесе кроссовка үшін әлі де әлімжеттік көрсетуі мүмкін.

Ал бізде ұрпақтар арасындағы алшақтық үлкен бе? Мысалы, осы тақырыпты қозғайтын депутаттарымыз әлдеқайда ересек адамдар, өзіңді олармен бір қатарға қою қиын.

Иә. Депутаттардың орташа жасы — 58. Мені біреулер эйджист дейтін шығар, бірақ әңгіме эйджизм туралы емес, әңгіме түрлі топтың адамдары шынымен басқа топтың сұранысын түсінуі қиын екенінде.

Біз, феминистер, әйелдер өкілдік ететін органдарда болуы керек деп неліктен айтамыз? Әйел ақылдырақ, артығырақ деп санағаннан емес, әйелдердің ғана басынан кешетін тәжірибесі болғандықтан.

Қайшы қою ойыны

Қазақстан ата-аналар одағы мен соған жақын ұйымдар «Феминитаның» іс-шараларына үнемі нұқсан келтіреді, феминизмге қарсы сөйлейді. Олар да депутаттар сияқты, президент сияқты дәстүрлі құндылық туралы жиі айтады. Мемлекет Ата-аналар одағын қолдайтын сияқты көрінбей ме? Олардың үстінен іс қозғалмайтынын көріп жүрміз, оларға карт-бланш берілгендей. Мысалы, қонақүйге келіп, есікті бұзып, вакцинадан бас тартуды насихаттап жүрсе де, оларға ештеңе болмайды.

Қолдау көрсетпесе де, кем дегенде қарсы тұруға, бұл топты жөнге салуға ниет жоқ сияқты әсер қалады. Бағила Балтабаеваның (Қазақстан ата-аналар одағының бұрынғы төрағасы — В. ескертуі) бір жерге полицияны ертіп кіріп келетініне таңғаламын.

Мен Қазақстанның басқа бірде-бір азаматы осылай істей алатынын елестете алмаймын. Әлі де бұның не үшін екенін ұға алар емеспін. Жалпы алғанда үкіметте мейлінше озық ойлы адамдар отыр деп білемін. Парламентте түрлі адамдар отыр дей алмаймын. Үкіметте, президент әкімшілігінде де солай. Бұл кекету емес, шын сөзім. Ол жақта ақылды адамдар көп.

Бірақ әлгіндей топтарға қарсы шара қолданбауды түсіне алмаймын. Бәлкім екі топты бір-біріне қарсы қою үшін жасалған қайшылық ойыны шығар. Халық алдында бұл топтар радикал болып көрінеді, Бағила Балтабаева да сондай — оны қолдаушылар, әрине, көп, дегенмен мемлекет ауқымында алып қарасақ, соншалық көп емес.

Шартты түрде ЛГБТИК жалғыз ойыншы емес.

ЛГБТ насихатына қатысты қоғамдық тыңдауда маған екі тараптың бір-бірін қалай қабылдағаны ұнаған жоқ. Айғай-шу, ұрыс-керіс болды. Балтабаева мен оның тобына кертпартпа деді, біз жаққа да айтылып жатты. Бұны адамгершіліктен айыратын қылық деп санаймын. Біз Бағила мен оның одақтастарын адамгершілікке қимасақ, кейін бұл бізге олардың тобынан жақсылық нышанын көруге кедергі болады. «Кертартпалар ғой!» дей саламыз.

Мысалы, туыстарымыздың бірі: «Негізі оның ойы дұрыс қой» десе, туысыңыз көшеде гейлерді өлтіруге дайын деп ойламайсыз ғой, жай ғана оған Бағиланың ұстанымы жақынырақ. Алайда, оны қолдағаны үшін ойша шешім қабылдайсыз немесе «Сен де кертартпасың» деп айтасыз. Содан кейін ол адамды ой-пікірімен, эмоциясымен, тәжірибесімен қоса адам деп қабылдаудан қаласыз. Бұл қоғам үшін, жалпы бәріміз үшін қауіпті нәрсе.

Бұндай жағдай менің де айналамда болып тұрады, кейде ашуға ерік беруге шақ қаламын, бірақ бұған үшінші жақтан қараймын, әлеуметтік зерттеу тәжірибем көмектеседі.

Бұның бәрі митинг, шеру, әйел құқығына қатысты басқа да шараларды өткізуге әкімдіктер бірнеше жылдан бері рұқсат бермей отыруымен тұспа-тұс келіп тұр ғой.

Әкімдер жоғарыдан тағайындалады, бірақ олар бөлек институт. Бүкіл мемлекетті біртұтас монолит деп қабылдау дұрыс емес, онда түрлі адам мен мүдде бар.

Әкімдіктердің бұндай әрекетінің өз себебі бар. Олар көбінесе бәрін артығымен істейді, әсіресе сайлау кезінде. Олар басқа қызметке тағайындау, қызметі жоғарылау алдында, жоғарыда шешім қабылдайтын адамның алдында саяси ұпай жинау үшін өзінше амал қолдануы мүмкін.

Оларға тікелей нұсқау келеді деп ойламаймын. Оның үстіне бір бәлеге ұрынып қалмайын деп бірден тыйым салуы мүмкін.

Механизмі күрделі. Әркімнің ішкі ойыны мен стратегиясы бар.

Феминистер қозғалысына қатысты соңғы оқиғалар ЛГБТ мен феминистерді маргинал етіп көрсету әрекетіне ұқсай ма?

Иә.

Бұл топтардың бір-бірімен байланысы бар екені қызық. Дегенмен біз бұлар бір топ емес екенін түсінеміз.

Мұның бәрі әдейі жасалатыны түсінікті. Феминистер жұртшылықтың өшпенділігін тудырады, оларды жөнге салсам деген ниетті оятады. Оған ЛГБТИК қосылғанда, нағыз бомбаның өзі болып шығады. Гүлзада Сержан мен Жанар Секербаева «Феминитаның» бет-бейнесіне айналды. Сол себепті көп адам бұл феминистік ұйым емес, ЛГБТИК ұйым деп қабылдайды. Фокус феминизмнен ауытқып кетеді. Бұған олар кінәлі емес, солай қабылдануы себеп. Мен адамдармен көп сөйлесемін, олардың неліктен ЛГБТИК-ке шошына қарайтынын түсінуге тырысамын. Көбі бұл табиғатқа жат, үйреншікті емес деген уәж айтады, демографияны тілге тиек етеді.

Ал біз посткеңестік елдер арасында бала туу көрсеткіші өсіп жатқан аз елдің біріміз.

Қорқыныш жоқ жерден пайда болып отыр. ЛГБТ өкілдері қоғамдық санада онсыз да маргинал, өйткені бізде бәрі араласып кеткен: ЛГБТ туралы айтыла қалса, неге екені белгісіз, педофилия шыға келеді. Құдды перверсия секілді. ЛГБТ бәріне ортақ түсінік сияқты болып кеткен. Перверсияның бір түріне шалдықсаң, шаруаң бітті дей бер. Феминизмнің онымен бірге қолданылуы, оған шүйлігу жағдайды қиындата түседі.

Бәріміз келісімге келуіміз керек

Әйелдер құқығы туралы сөйлесейікші. Діншілдіктің артуымен Иран немесе басқа да соған ұқсас елдер секілді әйелдер құқығын шектеу жолына түсуіміз мүмкін бе?

Нақты бір түйінге келген жоқпын. Бір жағынан, либерал адам ретінде әркімнің кез келген дінді қалауынша және қажетінше ұстануға құқығы мен еркіндігі бар деп ойлаймын. Екінші жағынан, либерал, феминист ретінде исламда әйелдер құқығына орын аз екенін көріп отырмын, бұның басы хиджаб ки дегеннен басталып, сосын жұмысқа барма деп, аяғында өз ресурсың болмасын деуге келеді. Мен үшін ең сұмдығы осы. Кез келген әйел, кез келген адам бәрінен бұрын ресурсқа қол жеткізе алуы керек деп санаймын. Ресурсқа қол жеткізудің мәні еркіндікпен бірдей.

Кеше ғана бір зерттеушімен сөйлестім, ол шариғатпен ғана өмір сүретін жабық этникалық қауымдар бар екенін айтты: әйелдер жабық киінген, еркексіз ешқайда шықпайды, тіпті ауруханаға бармайды. Әлбетте, жұмысқа бару туралы сөз де жоқ.

Мемлекет әрекет етуге талпынып жатыр деп ойлаймын, бірақ «дұрыс емес мұсылмандарды» бақылауға алып, сәл басқа жолды таңдап отыр. Тығырықтан шығудың жалғыз жолы — ағарту және тең дәрежеде талқылау деп ойлаймын.

Бәріміз келісімге келуіміз керек. Балаларға, жалпы көпшілікке ақпарат беруге тыйым салатын адамдардың жетегінде кетпеуіміз керек.

Мысалы, бізде мектепте жыныстық сауатты үйретуге тыйым салды, оған шеруге шыққан бірнеше ата-ана ықпал етті. Бұл тыйым балалар мен жасөспірімдердің жыныстық өміріне, денсаулығына кері әсерін тигізеді. Шындықты білмеген жерде миф көбейеді, шетін мәселенің бәріне қатысты осылай деуге болады.

Бізге исламның мән-маңызын, хиджаб киетін қыз күндердің күні оны шешпек болса не болатынын түсіндіру жетіспейді…

Хиджаб деген жай ғана символ, жай киім ғой, сөйте тұра неліктен теріс көзқарас қалыптасты? Өйткені оны өте салмақты уәде деп қабылдайды. Оны бір киген адам енді қайтіп шешуге болмайтындай, басқа жол жоқ дегендей көрінеді. Адамда таңдау болмауы қауіпті нәрсе. Таңдау өзінікі болмаса ше, кішкентай кезінде сыртынан таңдау жасап қойса ше? Ал егер адам өзінде таңдау бар екенін білетін болса ше? Мысалы, болашақ күйеуі мен басқа адамдар да бұны білетін болса, жағдай басқаша болар еді.

Бұдан бөлек бізде ұлт мәселесі бар. Бұл мәселеде бірден тілімізге ие болып сөйлейміз, халықтар достығы туралы айтуымыз да қызық, орыстар бауырсақ жейді, қазақтар Пасха кезінде кулич сатып алады дейміз. Бұның бәрі жақсы ғой, бірақ этника мұнымен шектелмейді, ол күрделі нәрсе. Ол мәселе қоғамда талқылануы керек, мектептен бастап айтылып, бір-бірімізбен сөйлесе алуымыз керек. Әйтпесе бір-бірімізді жау көріп, қауіпті адам санап, қорқып жүретін боламыз.

Дін ұстануға, хиджаб киюге тыйым салу дұрыс емес. Бұл қарсылық тудырады. Осындай тыйымдар пайда болғаннан кейін мұсылмандардың радикал бола түсетіні туралы зерттеулер бар.

Адам өзіне қысым көрсеткенде ызалана түседі, қысым көрсеткенді жау деп қабылдайды. Ал бізде негізгі қысым көрсетуші — мемлекет. Басқаша айтқанда, кейбір мұсылмандар радикал жолға түседі, мемлекетке ызаланады және теріс әрекет жасауға дайын. Бұл олар мұсылман болғаннан емес, оларды теріс, жаман деп қабылдап, оларға қысым көрсете бастағаннан. Бұл жерде білім, талқы мен түсіну аса қажет.

Шешім қабылдайтын адамдар түрлі дереккөзге, соның ішінде біз сияқты мамандарға сүйенуі керек.

Үніңді жеткізгің келсе, қаттырақ айғайла

Депутаттар көп бастама көтеріп жүр, олардың арасында консерватор әйелдер де бар. Соған орай әйелдер мәселесі кикілжіңнің бастауы болуы мүмкін бе? Қазір олар ЛГБТ, феминизм тақырыбын қозғап жатыр, бір жылдан кейін жасанды түсікке тыйым салайық дейтін депутат шығуы мүмкін бе?

Осыған келе жатыр деп ойлаймын, өйткені Бағила Балтабаеваның ЛГБТИК-ке қарсы негізгі уәжінің бірі — демография мәселесі. Өткен жолғы тыңдауда сөз алған демограф бізде халық қартайып бара жатқан өңірлер бар екенін айтты.

Жағдайды түсінетін адамдарға бәрі түсінікті: солтүстіктен және шығыстан өзге ұлт өкілдері көптеп кетіп жатыр, ол жақта бұрыннан туу көрсеткіші төмен, өйткені орыстанған, урбандалған аймақ. Бұның бәрінің өз себебі бар, алайда түсінгісі келмеген адамға бұны түсіну қиын! Одан гөрі бәріне ЛГБТ кінәлі деп айта салған оңай.

Бірақ қазір бәрі өзімізге байланысты, бізге азаматтық қоғам ретінде даусымызды қаттырақ шығаруға тура келеді, басқа амалын көріп тұрған жоқпын. Жоғарыда шешім қалай қабылданып жүр? Кім қаттырақ айғайласа, соның үні жетеді.

Біз міндетті түрде айтып, талқылап, көңіліміз толмайтын нәрсені жеткізуіміз керек, бәрін түсіндіруіміз керек. Бала туу туралы сөз болғанда, қазақтың санын көбейту керек деген кезде көп кешікпей бала туу немесе тумауға қатысты құқығыңды шектейтін боламыз дегенді білдіреді.

Бала тумайтындарға салық салу туралы әңгіме қозғалған еді, бұл әйелдерге ғана емес, еркектерге де қатысты болмақ. Бәрі соған келе жатқандай көрінеді. Біз бұл туралы көп айтуымыз керек. «Кертартпа» деп жүрген адамдарымызға технологиялық прогресс бар екенін, кейбір әйел бала туғысы келмесе де, балалардың өмірге келуі тоқтамайтынын түсіндіру керек. Көп кешікпей бәрі болады, қазірдің өзінде жасанды жатыр бар, баласыз қалмаймыз.

Қазақстанға әрдайым өзі туралы Америка немесе Еуропа, яғни халықаралық қауымдастық не ойлайтыны маңызды болды, өйткені олар донор еді. Алайда АҚШ билігіне Трамп келгеннен кейін біздің үкімет өзгелердің не ойлайтынына бас қатыруды азайтып, адам құқығын бұрынғыдан да қатты бұзбай ма?

Иә, бұндай қауіп бар және оның ықтималдағы өте жоғары. Біріншіден, Орталық Азияны айтпағанда, жанымызда Ресей мен Қытай тұр, біз бәріміз авторитар елміз, екіншіден, консерваторлық бетбұрыс бар.

Біз үлгі тұтқан дамыған елдерде: Еуропада да, Америкада да демократия кері кетіп жатыр. Идеал тұтып жүрген елің көз алдыңда бағдарын өзгерткен кезде, біріншіден, олар мен туралы не ойлайды деп, екіншіден, олар не істей алады деп аса уайымдамайсың, өйткені олардың өзі сол бағытпен бара жатыр. Барлық деңгейде осылай.

Көне салуға болмайды деп не үшін айттым? Жыныстық сауатқа қарсы митинг өтті, билік соларға көне салды. Ел алдында жүрген адамдар үлгі көрсетуі керек, саясаткерлер, жұлдыздар, спортшылар, қоғамның күн тәртібінде тұрған нәрселерге ықпал ететін адамдар үлгі болуы керек.

Бұл жағдай Құрама Штаттарда қанша уақытқа созылатыны бөлек сұрақ, олардың азаматтық қоғамы, қалай десек те, мықты, қауымдастықтар, кәсіподақтар, көп уақыт бойы үлгі тұтып, бір адам бәрін күйрете алмайды деп ойлап келген демократия дәстүрі бар. Бұл құрылымы күрделі жүйе.

Қазір жүйе уақытша шайқалып жатыр деп ойлаймын, бәлкім мен оптимист шығармын. Қазір шайқалып тұрса да, бәрі тұрақталады деген үмітім бар. Трампқа дейінгі күйіне қайтып келмес, бәлкім. Соны түсіну керек. Біз ол елде тұрмаймыз, шын мәнінде ахуал қандай екенін білмейміз.

АҚШ барлық жерде негізгі донор десе болады, соның ішінде БҰҰ, ДДСҰ да бар. Егер қаржыландыру шынымен тоқтайтын болса, кедейлікпен, теңсіздікпен күресуге көмектесіп келген түрлі даму бағдарламасы жабылып қалуы мүмкін.

Қазақстан халықаралық ұйымдардың біразынан қаржы алуды баяғыда тоқтатқан, өйткені біз табысы жоғары ел деп саналамыз.

Бізде ахуал нашарлай түседі немесе тығырыққа тіреледі, кем дегенде тұралап қалады. Бізге бірігу керек.

Бірігуге дайынбыз деп ойлайсыз ба?

Турасын айтсақ, дайын емеспіз. Өйткені үйден тысқары қоғамдық мәселемен көбінесе негізгі қажеттілігі шешілген адамдар айналысады. Ішер асың, киер киімің, басыңда баспанаң болғанда ғана үйіңнен тысқары шығып, тағы не істеуге болады деп ойлана аласың. Оған дейін басқа нәрсемен айналысуға мұршаң болмайды.

Біріге алатын адамдар өте аз. Олар онсыз да бірігуге тырысып жүр.