Ардақ Әмірқұлов, кинорежиссер: «Әлемдік деңгейде бәсекеге түсе алатынымызды сезіндік әрі соны шын қаладық»

«Отырардың күйреуін» көрген сайын басымызды бәйгеге тіккен тұсы көп болған екен ғой деп ойлаймын

Туындыңызды қалыпқа келтіру процесі қалай басталғанын айтып бере аласыз ба? Бұл кімнің бастамасы?

Дүниежүзілік кинематография классигі Мартин Скорсезенің Film Foundation деген қоры бар. Бұл қор өз көзқарасы бойынша қайта қалпына келтіріп, екінші өмір сыйлауға лайық картиналарды іріктейді. Қор «Отырардың күйреуі» фильмін Нью-Йорктегі фильмотекасына қосуды ұсынды. Сонымен қатар олардан картинаны фестивальдерде және шетелдік көрсетілімдерде Мартин Скорсезенің атынан көрсету туралы өтініш түсті. Скорсезенің бастамасымен Канададағы кинофорумға барып, картинаны үлкен фестивальде таныстырдым.

Олар бұл фильмді алғаш рет қайдан көрді, фестивальде ме?

Заманында бұл фильм «Оскарға» іріктелген болатын. Ол жылдары цифрлық көшірмелер жоқ еді, картинаны таспаға жазып алып бардық. 1992 жыл болатын. Ол кезде Батыспен байланысымыз аз еді. Бізде барлығына қатысты кеңестік түсінік болатын. Мысалы, фильмді Академия мүшелеріне ұсыну жеткіліксіз екенін, оларға міндетті түрде жұмысты көрсету керегін білмедік.

Осының бәрін кейін маған Венеция кинофестивалінің бұрынғы директоры Марко Мюллер түсіндірді. Қазір «Отырардың күйреуі» фильмінің таспа түріндегі көшірмесі Нью-Йорктегі Джордж Истман мұражайында сақтаулы. Кейінірек Скорсезе қоры цифрлық көшірме жасауды сұрады, өйткені сол уақытқа қарай кинотеатрларда фильмдер таспамен көрсетілмейтін болды.

Цифрлауды Дэвид Берд мойнына алды. Алматыға келіп, өзі түсірген деректі фильм аясында менен сұхбат алды. «Отырардың күйреуі» бүгінде толықтай менің меншігімдегі «Ардфильм» киностудиясына тиесілі екенін атап өткім келеді. Түсірілім барысында қаржы жетіспей, жұмыс бірнеше мәрте тоқтап қалды. Ақырында мемлекет қаржыландыруды мүлдем доғарды.

Елде жекеменшік банктер ашылып, несие алу мүмкіндігі пайда болды. Банк басшылығы қолдағанымен, картинаның толық иелігі бізге өтуін талап етті. Біз фильмнің құқықтарын сатып алып, жұмысты аяқтауға қаражат таптық. Содан бері «Отырардың күйреуі» толығымен біздің компанияға тиесілі.

Барлық құқықты сатып алған кезде картинаның қанша пайызы түсіріліп үлгерген еді?

Шамамен 85–90%. Фильмнің негативін сақтауға қажет технология тек «Қазақфильм» киностудиясында бар. Біз сияқты жекеменшік студиялар ондай жағдай жасай алмайды, себебі арнайы температура мен басқа да талаптар қажет. Сондықтан картина «Қазақфильмде» сақталды. Одан цифрлық көшірме алу үшін таспаны қолға түсірудің өзі оңай болған жоқ. Ол кезде Қазақстанда сапалы цифрландыру жабдықтары да жоқ еді. Ал шетелге шығаруға рұқсат бермеді, себебі ол «мемлекет қазынасы» болып саналатын.

Кейін «Қазақфильмде» сапалы цифрлық қондырғы пайда болған соң, бізге Болоньядағы италиялық компания ынтымақтастық ұсынды. Сол әріптестік аясында таспаны өзіміз цифрлап шықтық, ал италиялық мамандар оны өңдеп, қалыпқа келтірді. Жұмыс аяқталған соң, серіктестерімізге фильмді Еуропа мен Солтүстік Америка аумағында көрсету құқығы берілді, қалған құқығы түгел бізде қалды.

«Отырардың күйреуі» фильмін аяқтаған соң, оның прокаттағы тағдыры қалай болды?

Бұл тұрғыда менің «жолым болғыш». Біз картинаны бітірген сәтте Кеңес Одағы ыдырады. Сергей Соловьев деген сүйікті ұстазым «бар нәрсенің жоқ болған уақыты келді» дейтіні бар еді. Адамдар кино туралы емес, ертеңгі күнін ойлайтын күн туды. Кинотеатрлар қаңырап бос қалды, біз де фильмді толыққанды прокатқа шығара алмадық. Дегенмен аздаған табыс түсті.

Уақыт өте бұл фильмге көзқарасыңыз өзгерді ме? Сіз үшін оның қазіргі мәні қандай?

Сын көзбен қарай алатын адам болсаңыз, әрдайым жасаған дүниеңізді қалай жақсартуға болатынын ойлайсыз. Мен бұл фильмді көргенде, көбіне аяқталмай қалған тұстарды немесе қателіктерді байқаймын.

Бірақ кей сәттерде мені сол кездегі, бәлкім, өзінше ойлап тапқан кинематографиясына ғашық жас жігіттің көзқарасы таңдандырады. Ол кезде мен 30 жаста едім. Фильм ұзақ түсірілді – төрт жыл кетті. Бұл менің алғашқы жұмысым, ВГИК-тен кейінгі алғашқы картинам еді. Тіпті фильм түсіріліп жатқанда әлі дипломым да жоқ еді.

Бұл шынымен де таңғаларлық оқиға болды. «Отырардың күйреуі» фильмінің сценарийін жазған әйгілі режиссер Алексей Герман маған режиссерлік тізгінді ұсынды. Бірнеше рет кездесіп, әңгімелестік. Сол кездесулердің нәтижесінде ол фильмді қоюды маған сеніп тапсыруды талап етті.

Қазақстанда мені Мұрат Мұхтарұлы Әуезов қолдады. Ол кісі «Қазақфильм» киностудиясының бас редакторы болатын. Білімі терең, ой-өрісі кең, ерекше парасатты жан еді. Өнер мен мәдениетке қатысты көзқарасымыз қабысып, тез тіл табысып кеттік. Ал ол уақытта Мемкиноның төрағасы жас, амбициясы зор Қанат Саудабаев болатын, бұл қызметке Олжас Сүлейменовтің орнына келген еді.

Олжас Омарұлы – біздің «Жаңа толқынның» нағыз бастауында тұрған тұлға. Ол Сергей Соловьевпен бірге ВГИК-тегі шеберханамызды құрды. Рашид Нұгманов, Серік Апрымов, Дәрежан Өмірбаев, Абай Қарпықов, бәріміз сонда оқыдық. Ол кезде біздің ортада бір ерекше серпіліс, жаңашылдық рухы бар еді. Біз, жастар, қалаған ісімізді жасауға ешқандай кедергі көрмедік.

Айтып отырғаным жай ғана өзін көрсету, өз жолыңды табу емес, әлдеқайда үлкен нәрсе. Біз әлемдік деңгейде бәсекеге түсе алатынымызды сезіндік әрі соны шын қаладық.

Ол кезде бізге ақша табуды үйреткен жоқ. «Мынаны былай түсірсең табыс әкеледі» деген әңгіме де болмайтын. Кеңес дәуірінде ең алдымен ойлауға, өнермен айналысуға баулитын. Пафос боп естілсе де, шындығы сол.

Сол фильмде көздегенімнің бірі – көрініс арқылы көрерменді сол дәуірге апару еді. Шынайылық үшін ғана емес, оны көркемдік құндылыққа айналдыруды қаладым. Себебі тарихи тақырыптағы көп фильм, әсіресе кеңестік кезеңдегілер қолдан жасалған, жылтырақ, шынайы өмірге жанаспайтын туындылар еді.

Көп тарихи фильмде қазіргі замандағы адам сол кезеңнің киімін киіп шыққандай әсер қалдырады. Оның сол өмірді сүріп жатқанына сенбейсің, тек рөлін ойнап тұрғаны білініп тұрады. Бұл үшін актерды кінәлауға болмайды. Себебі тарихи ауанды актер өзі де сезінуі керек, ол үшін декорация да, диалог та – бүкіл орта соған сай болуға тиіс. «Отырардың күйреуінде» осыны жеткізе алдым деп ойлаймын.

Фильмді қазір көрсем, бітпей қалған жерлері көзге түседі. Бұл тек еріншектіктен немесе күш жетпегенінен емес. Кейде оның да әсері болды, әрине, бірақ басты себеп – қаржы тапшылығы. Фильмге 3,5 миллион рубль бөлінген. Ол кезде бұл шамамен 2 миллион доллардай еді. Қазір осындай соманы қарапайым заманауи фильмге сұрайды. Ал мен тарихи картинаны сол қаржымен түсірдім. Сондықтан, әрине, бәрін толық жасауға жетпеді.

«Көрерменнің бір бөлігі тым жеңіл, попкорнмен бірге жұтыла салатыннан гөрі өзгеше дүние іздесе дейсің»

«Отырардың күйреуін» түсірген кезде шығармашылық жағынан еркін болдыңыз ба?

Иә, толық еркіндік берілді. Бірақ мынаны ұмытпау керек: фильмнің жұмысы кеңестік дәуірде басталды. Біз түсірілімге кіріскенде «Казахстанская правда» газетінде мақала шықты. Онда «Отырардың күйреуі» сияқты тақырыптар ұлтшылдыққа алып келеді, мұндайға жол бермеу керек деп жазды. Кеңес дәуірінің заңы солай еді, идеология қатаң болды. «Интернационализм» деген түсінік негізінен орыс мәдениеті мен тіліне сүйенді. Ұлттық болмысқа бет бұрған кез келген әрекетті бірден тоқтататын.

Сырт көзге бәрі бар сияқты көрінетін. Ауылдарда мәдениет үйлері жұмыс істеп тұрды, ұлттық киім киген қыздар «Қамажайды» билеп жүрді. Қызыл өрнекпен көмкерілген қамзолы да, басында тақиясы да бар. Бірақ ұлттық мәдениетіміздің тірі, шынайы көрінісі жоқтың қасы еді.

Қазір кино саласын басқарып, киножобаларға конкурс ұйымдастыратын мәдениет министрлігіне қараймын да, деңгейі сол баяғы ауылдық мәдениет үйінің шамасынан аса алмай тұрғандай әсер аламын. Кеңес кезінде «Қазақфильмнің» редакциясы мен көркемдік кеңесі әлдеқайда кәсіби еді. Мәселені киноның өз заңдылығымен қарайтын, қалай істеу керегін, не істеу керегін түсінетін. Сол кезеңде «Соңғы аялдама», «Ине», «Отырардың күйреуі», «Қайрат» сияқты фильмдер дүниеге келді. Қазір, өкінішке қарай, ондай деңгей жоқ. Мәселе бүгінгі сараптамалық комиссиялардың өзінен бе деп қауіптенемін.

Неге менің фильмдерімді шетелдегілер көруге құмар екенін, жақсырақ білетінін, ал өз елімде ондай қызығу аз екенін түсінбеймін. «Отырардың күйреуін» қайта көрсетейік деп кинотеатрларға бірнеше рет ұсыныс жасадық. Бірақ прокатшылар селқостық танытты. Түсінемін, олар табыс табуы керек. Қазіргі көрермен, әсіресе, жастар басқаша. Олар көбіне көңіл көтеретін, эмоция беретін дүние күтеді.

Мен үйренген кино қазіргідей заманда табыс әкелетін дүние емес. Дегенмен, фильмдерімізді көрсетудің амалын іздеп жүрміз. Стриминг платформалар арқылы шығаруға тырысып көретін шығармыз. Қазір солармен сөйлесіп жатырмыз. Бірақ кейбір жобам көпшілікке арналмағандықтан, бәрін бірдей ол платформаларға ұсына алмаймын.

Адам тек жалғыз өзі қабылдай алатын, жалғыз отырып түсінетін дүниелер болады. Ал кейде шоу көргің келеді, цирк тамашалағың келеді, адам көп болған сайын эмоция да арта түседі. Бірақ жалғыз адамға арналып жасалатын фильмдер де бар. Мұндай картиналарды стримингтер алмайды. Шынымды айтсам, қай бағытқа ұмтылу керегін өзім де білмеймін.

Ұлттық киноны қолдау орталығында отырғандардың көбі киномен айналыспаған адамдар. Сараптамалық кеңесте кино саласында жүрген бір-екі адам ғана бар, қалғаны – ақындар мен жазушылар. Олардың өз саласында талантты, еңбегі сұранысқа ие екеніне еш күмәнім жоқ. Бірақ кино – мүлдем бөлек өнер. Музыкалық байқаудың қазылар алқасында суретшілер мен драматургтер отырады деп ойламаймын. Сол сияқты бір тромбоншының поэзия бәйгесінің тағдырын шешіп отырғанын елестету қиын. Ал кино саласында неге мұндайға жол беріліп отырғаны түсініксіз.

Мен фильм түсіргенде сөздің, образдың, сезімнің әр нұсқасын басымнан өткіземін. Содан кейін логикаға сүйене отырып, бір-біріне қалай ілесетінін, себеп-салдар байланысын іздеймін. Мұны шексіз қайталап жүргенмен, бәрібір дұрыс істедім бе, дұрыс таңдадым ба деп күмәнданамын. Ал енді ешқашан мұны істемеген адам отырады да, сценарийді оқып отырып, не «жақсы», не «жаман» деп пікір айтады.

Ұлттық киноны қолдау орталығына Шыңғыс Айтматовтың «Ғасырдан да ұзақ күн» романы бойынша әріптестеріммен бірге жазған сценарийді ұсындым. Бірақ сценарийді қабылдамады. Мүмкін біздің жұмысымыз белгілі бір идеологиялық форматқа сай келмейтін шығар. Мен ол салада мықты емеспін, бірақ «партияның сызығына сәйкес келу» деген ұмтылыс ақылға сəйкес шешімдерді басып қала ма деп қорқамын.

Бұл романды Шыңғыс Айтматов жазған, өзі – қырғыз жазушысы, бірақ роман қазақтар туралы. Шығармада қазақ тарихы, Байқоңыр, ұлттық аңыздарымыз туралы баяндалады. Кеңес кезінде бұл шығарманың жарық көруіне ұзақ уақыт кедергі жасалды, бірақ ақыры оқырманға жетті.

Ұлттық киноны қолдау орталығының сарапшыларына не ұнамағанын білмеймін. Мүмкін, өзім ұнамаған шығармын. Әйтпесе, сценарий кәсіби әрі қызықты жазылған деп есептеймін.

Сіз бірнеше тарихи фильм түсірдіңіз. Қазір Қазақстандағы тарихи киноның ахуалын қалай бағалайсыз?

Кейінгі жылдары елде түсірілген тарихи фильмдерді көрмедім. Оның үстіне мен киноны қазақ киносы, қырғыз киносы, неміс немесе ағылшын киносы деп бөлмейді екенмін, мен үшін бәрі бір өнер.

Қазір көп режиссер фильмді продюсерлік тұрғыдан, бизнес жоспары арқылы әзірлейді. Ал кейбіреулер, қанша жерден асқақ естілсе де, өнерге басымдық береді. Мұндай фильмдерді сыни тұрғыдан қарап шығамын.

Құмның үстіне қамал тұрғызамын деп елестет. Бәрібір толқын келсе, шайып кетеді ғой деп, қалай болса, солай сала салуға да болады. Екінші нұсқа да бар: толқын келсе, де, келмесе де, бәрібір деп, қамалды бар ынтаңмен тұрғызып, әр кірпішіне мұқият болу. Міне, осы айырмашылық шын туындының белгісі деп ойлаймын. Нағыз дүние сирек туады. Ол тарихи фильм бе, әлде заманауи ма – бәрібір. Нағызында қан тамыры бүлкілдеп тұрады. Автордың бар ақылын, жандүниесін, тіпті ішіндегі айтылмай кеткені мен жасырған мінезін де көресің.

Қазақ киносы да, орыс, әлемдік кино да қазір шоу бағытында кетіп бара жатыр деп ойлаймын. Мәдениеттің саудаға айналуы – заманның заңы, одан қашып құтыла алмайсың. Өмір заңы сол, бәріне ақша табу керек.

Бұл мемлекеттің қолынан келеді ғой.

Әрине. Мысалы, АҚШ-та ешкім «киноны одан әрі коммерцияландыру үшін мемлекеттен ақша бөлеміз» деп айтпайды. Онда пайда әкелмейтін нәрсеге қаржы салатын жандар бар. Оларды кейде «есалаң» деп те санайды.

Алдыңғы жұмыстарымның бірі «В безмолвии» («Үнсіздік») деп аталады. Фильмнің біраз бөлігін өз үйімде, өз қаржыма түсірдім. Үйдегілерге обал болды, әрине. Бірақ олар ешқашан «ақшаңды бекер шашып жатырсың» деп айтқан емес, керісінше қолдап отырды.

Бұл фильмнің прокатқа шықпайтынын, ешкім көрмейтінін анық білетінмін. Бірақ сол ойды бір түкпірге көміп, фильмді қалай да түсіруім керек болды. Неге екенін өзім де білмеймін, қалауым қатты болған шығар.

Не істеп жатқаныңды, не үшін істеп жатқаныңды ұғыну деген – саған ешкім сыйлай алмайтын, ақшаға сатылмайтын ләззат. Сол үшін де біз қолымыздан келгенше өзіміздің дүниеге, мәдениетке, өнерге деген жеке көзқарасымызды қорғап бағамыз.

Коммерциялық киноға қарсылығым жоқ, керісінше қолдаймын. Қазақ киносының кейінгі жылдары қарқынды дамып келе жатқанына қуанамын. Көрермен бар, түсірілім көп, ақша айналып жатыр, бұл – жақсы.

Бірақ сонымен бірге, билікте де, өнер кеңістігінде де, көрермен арасында да жеңіл-желпі дүние емес, көре сала ұмытылып кетпейтін, терең ойға жетелейтін туындыларды іздейтін адамдар көбірек болса дейсің.

«Режиссер жалғыз шешім қабылдайды»

Кино саласында жүрген осы уақыт ішінде көрермен сізді түсініп жатқандай сәт болды ма?

Мен ешқашан көрерменге қарай бейімделген емеспін. Бұл оңай емес. Өзің қалағаның мен жұрт күткен дүниенің ортасында іркіліп қалмау үшін, бірін таңдап, соған ғана адал болуың керек. Ал егер сөз көрерменнің попкорнмен отырып қарайтын киносы жайлы болса, ондай дүниені түсіру менің қолымнан келмейді.

Әрине, бәрі секілді мен де фильмімді көп адам көрсе, табыс әкелсе деймін. Ақшаны кім жек көреді? Бірақ менің табиғатым басқа.

Менің ойлау жүйем бейнеге басқаша қарайды. Мен үшін кез келген көрермен үшін жай ғана бірдеңе түсіру емес, ең әуелі өзіме ұнайтын дүние түсіру маңызды.

Бұл – бір жағынан өз-өзіңмен күрес. «Мен сондай кереметпін» дегеннен емес, «бәрінен биігімін» дегеннен де емес, ішкі таңдаудың, табиғи бетбұрыстың нәтижесі.

Өзіңіздің басты фильміңізді түсірдім деп ойлайсыз ба?

Білмеймін. «Отырардың күйреуін» жас режиссер күнімде, еркіндеу кезімде түсірдім. Ал «Абайға» келгенде киностудияның директоры болдым. Сол тұста киноға қаржы бөлінбейтін. Әрең-әрең ақша таптық. Онда да Абайдың мерейтойы жақындағандықтан ғана еді.

Оны мен режиссер ретінде түсіруім керек болды. Бұл – мүлдем басқа жауапкершілік, басқа көзқарас. Біріншіден, бұл мемлекеттік тапсырыс еді. Екіншіден, әңгіме белгілі ақын, ескерткішке айналған тұлға – Абай туралы болып отыр. Тағы бір тас мүсін жасағым келмеді. Абайды тірі адам ретінде көрсеткім келді.

Келесі фильмді студенттермен бірге түсірдім. Балалар түсірілім алаңының қандай болатынын сезінсін деп қалтамнан да ақша қостым. Ол «Записки Рустема с рисунками» («Рүстемнің сурет салынған жазбалары») еді.

Кейін өзім жақын араласқан Шыңғыс Айтматов «Ғасырдан да ұзақ күнді» экранға шығарсаң жақсы болар еді деді. Мен оған бұл өте үлкен жұмыс, қомақты қаржы қажет деп айттым да, «Қош бол, Гүлсары!» шығармасын таңдадық. Содан кейін ұзақ уақыт киноға оралмадым, бизнесте жүрдім.

Сол аралықта қандай кәсіппен айналыстыңыз?

Түргенде балық шаруашылығым бар. Сонымен қатар бәйге аттарын баптаймын. Аттарымыз өз ипподромымызда да шабады, Еуропадағы, тіпті Дубайдағы бәйгеге де қатысады. Нарықтық экономикаға көшкенде, отбасымды асырау үшін бір іспен айналысу керек болды. Балық баптау дегеніңіз – қызық кәсіп, селекциялық жұмыс, асыл тұқымды балық алумен айналысамын.

Сосын қайтадан кино түсіргім келді. Деректі фильм режиссері Әсия Байғожина екеуміз Жүргенов атындағы академияда сабақ беріп жүрдік. Сол кезде «В безмолвии» («Үнсіздік») фильмін түсіру идеясы туды. Сол картинаны жасадым. Кейін «Хирург» деген жобаны дайындап, Ұлттық киноны қолдау орталығына өтінім бердік. Фильм бюджетінің 20%-ын өзіміз жабамыз деген шартқа келіскен соң ғана жобамызды өткізді.

Содан кейін «Жел тоқтаған жер» деген фильм түсірдік. Бұл – менің мемлекет толық қаржыландырған жалғыз жұмысым. 30-жылдар жайлы, ашаршылық туралы. Интернетке шығаруға тырысып жүрміз. Кинотеатрлар онша ала қоймайды. Тақырыбы Ресеймен арадағы қарым-қатынасқа тиіп кетеді деп қорқатындай көрінеді маған. Әрине, бұл – біздің тарихымыз, оны көргенде тарихтың жарасы қайта ашылғандай күй кешесің. Қазақ тарихындағы ең ауыр кезең болған соң, жаңа буын оны өте ауыр қабылдайды.

Фильм дайын болған соң да бізге көрсетпей жүрді. Мәдениет министрлігі үнемі кейінге қалдырды. Сосын амалсыз мамыр айында, көрермен киноға сирек баратын уақытта, аз ғана аймақтық кинотеатрда көрсеттік. Алматыда мүлдем көрсетілген жоқ, соған қарағанда министрлік тарапынан қысым да болды деп ойлаймын, прокатшылар да аса құлық танытпады.

Бір кезде «Тарихымызды түсіреміз, жабық тақырыптарды ашамыз» дегендей босаңсу болды. Сол кезде біздің сценарий өтті. Бірақ кейін мәдениет министрлігіндегілер ондай фильмге рұқсат бергеніне аздап өкінгендей көрінді маған.

Алдағы уақытта тағы түсіргіңіз келе ме?

Мүмкіндік берсе, түсіремін. Айттым ғой, бір сценарий тапсырдым, өткізбей қойды. Қанша уақытым қалғанын білмеймін.

Кино оңай шаруа емес. Режиссер болу – ауыр еңбек. Суықта да, ыстықта да алаңда жүруің керек. Ұйқы аз, тамақ тапшы, таңнан кешке дейін жанталасып, қатарынан монтаж жасап жүресің. Ми бір сәтке де тоқтамайды. Көз ілгендей боласың, бірақ түсіңде де кино түсіріп жатасың.

Мен жалғызбын. Көп адаммен жұмыс істеймін, арасында серіктестерім, суретшілерім, операторларым бар, бұл – жобаларыма жанын салатын адамдар. Бірақ бәрібір бәрін бір өзім істеймін. Олар маған көмектеседі, айтқанымды іліп алып, не қалап тұрғанымды да бірден түсінеді. Бірақ шешімді өзім қабылдаймын. Режиссер шешімді жалғыз қабылдайды.