(Пост)колония тілдері туралы

Қазақстан билігі 2025 жылға таман қазақ тілін латын қарпіне көшіруді жоспарлады. Бұл жүз жыл ішінде алфавиттің үшінші рет өзгеруі болар еді. Мың жылға жуық уақыт қолданылған араб жазуының орнына 1929 жылы латын қарпі келді. Он бір жылдан кейін ел кириллицаға өтті.

2017 жылдан бері Қазақстан қайтадан латын қарпіне бет бұрды, әйтсе де қаріп алмастыру үнемі кейінге шегеріліп келеді. Осыдан барып мұны модернизацияға апаратын жол деп санайтын және жазба мұрасымен байланыс үзіледі деп қауіптенетін адамдар арасында жік туды. Жаңа әліпбиге өткеннен кейін білімді кейінгі ұрпаққа беру және жаңа білім жасау процесі қиындайды деген қауіп бар. Оның үстіне, тілге, авторға, уақыт пен басқарушы режимге байланысты тарих басқаша айтылуы мүмкін.

Осыдан келіп сұрақ туады: «Жаңа Қазақстан» дәуіріне дейін тарихты тәпсірлеу қаншалықты жиі өзгерді? Жаңа академиктер жазған латын қарпіндегі мәліметтер шындыққа жақындай түседі деп айтуға бола ма? Маңызды мәселе — қаріп ауыстыру өзіңді және төңірегіңді гуманитарлық деңгейде жақсырақ түсінуге көмектесе ме?

Осы контекст қазақстандық жас суретші Анна Киннің «ღ» жобасында зерделенеді. Атауы — картвель алфавитіндегі әріп, грузин тілінде болған барлық алфавит реформасынан кейін өзгеріссіз қалған жалғыз символ. Ол түрлену дүрмегіндегі тұрақтылық нышаны іспетті. Оның бұлжымас беріктігі — төңірегінде семиотикалық кеңістікте болып жатқан барлық түбегейлі өзгерісті тайға таңба басқандай көрсетіп тұратын константа.

Жоба тұтас инсталляциядан — он үш алфавиттің дыбысына толы кеңістіктен тұрады, атап айтқанда: македон, лак, әзербайжан, грузин, ноғай, серб, албан, бербер, украин, парсы, лезгин, марий, балқар. Көрермен дыбыстардың жалпы үнін тыңдай алады немесе құлаққаптан естілетін әр әліпбидің тарихына тоқтала алады: жер аударылған адамдардың ұрпағымен сұхбат, жойылған тілдер туралы әңгімелер, 1930–40 жылдардағы күштеп көшіру туралы естеліктер. Кеңістікте қалықтап тұрған әріптер көрерменнің әсерімен ауа тербелгенде дірілдейді, бұл — тілдің қолданған кезде тыныс айналымы арқылы жанданатынын жеткізетін метафора.

Неліктен осы тілдер таңдалып алынды? Неліктен дәл қазір, латын қарпіне өту кезеңінде жасалды? Жауабы алфавит реформасының өзінде жасырулы жатыр, өйткені мұндай өзгеріс техникалық жетілу мақсатымен ғана жасалмайды.

1920–30 жылдардағы түркі тілдерін латындандыру туралы совет жобасы «араб феодализмінен» арылу және пролетарлық интернационалға апаратын жол деп насихатталды. Шын мақсаты басқада еді — ислам әлемінен, Осман мұрасынан байланысты үзу, советке дейінгі тарихты ұмытқан «жаңа адамдар» жасау.

1940 жылдарда кириллицаға өтудің де көздегені осы еді, бірақ бағыты керісінше болды. Латын әліпбиі кенет «буржуазиялық», кириллица «ұлы орыс мәдениетіне» жақындау белгісі болып шыға келді. Он шақты жыл ішінде саяси режимдер ұмытылып үлгермеген тарихты оқу мүмкіндігін екі рет сызып тастады. Бұл кері салдар емес, түпкі мақсат: тарихты тәпсірлеуде мемлекетке тұтастай тәуелді, тамыры жоқ ұрпақ жасап шығару.

Қазақстандағы қазіргі латынға өту отарсыздануды, совет мұрасынан алшақтауды, жаһандық әлеммен ықпалдасуды көздейді. Алайда ол ұрпақтар арасындағы байланысты үзеді. Тіл сабақтастығы бұзылса, білімді кейінгі ұрпаққа қалдыру, түпнұсқа мәтінді оқу процесі қиындай түседі.

Бірақ, алфавит реформасы — тарихтың бір бөлшегі ғана. Сонымен қатар «сенімсіз» халықтар Қазақстанға және Орталық Азияға жаппай жер аударылды. 1937 жылы Қиыр Шығыстан 172 мың корей, 1941 жылы Еділ бойынан 444 мың неміс, 1943-44 жылдары шешендер, ингуштар, қарашайлар, балқарлар, Қырым татарлары, месхи түріктер, гректер, болгарлар көшірілді. 1945 жылға қарай Қазақстан жерінде жер аударылған 1,2 миллион адам тұрып жатты, бұл — республика халқының ширек бөлігі.

Жер аударуға қатысты әр оқиға бір жерден екінші жерге көшу ғана емес, лингвистикалық апатқа да ұрындырды. Өз жерінен суырып алып, кең далаға шашырата қоныстандырып, туған тілінде оқытатын мектепсіз қалған халықтар екі-үш ұрпақтан кейін тілден айырылды. Қазақстан даласында олардың тілі референті жоқ дыбысқа, түсіндірушісі жоқ таңбаға айналды. Қазақстанға 1937 жылдары келген корейлер қазір корей тілінде сөйлемейді. Автономды республикасы болған, немісше оқытатын мектептері мен университеттері болған Еділ бойы немістері орысша сөйлейтін диаспораға айналды.

Бұл жерде қазақтардың қиын жағдайын да атап өту қажет. Өзі үлкен күйзеліске ұшырай тұра жер аударылғандарды қабылдады. 1930–33 жылдары 1,5-2 миллион қазақ, яғни халықтың 38–42 пайызы ашаршылық құрбаны болды. Бұл айрықша констелляцияға айналды: қасірет кешкен халық басқа халықтардың қасіретіне лажсыз куә болады және араласады. Өз еркімен емес, агрессор ретінде емес, жаңа қуғындалушылармен болмашы ресурсын бөлісуге мәжбүр болған империяның тағдырлас құрбаны ретінде араласады.

Алматыда өскен суретші Анна Кин осы күрделі позициямен жұмыс істеп келеді. Ол түрлі дауыс бір мезгілде үн қататын кеңістік құрды. Инсталляциядағы он үш тіл — этникалық тұрғыдан жақын болғаннан емес, империя зорлығын бірдей көргеннен шыққан ниеттестік нышаны.

Бастапқыда Кин жобаға мұрағатшы ретінде қарады. Ани Менуамен сұхбатында былай дейді: «Ойым фаталистік бағытта еді — осы тілдердің кейбірі жойылып бара жатыр, таралуы азайып кетті, олардың үнін сақтау керек». Суретші аудиомұрағат құру, ұрпақтар білімді өзгелерге берген кезде қолдануы үшін қалай айтылатынын сақтап қалу керек деген ой айтады. Бірақ ел аралап жасаған зерттеуінде маңызды өзгеріс болды. Қазақстанға жер аударылғандардың ұрпақтарымен, Еуропадағы диаспора өкілдерімен кездескенде Анна жай ғана сақтап қою аздық ететінін түсінді. Адамдар тек тіл туралы ғана емес, күйреген отбасы, жоғалған үй, қайтып оралудың мүмкін еместігі туралы да айтты. Тіл тұтастай әлемнің, өмір салтының, жермен және тарихпен байланыстың жоғалу қасіретінің метонимиясы болып шықты. Тілдер мен мәдениеттерді сақтауға қатысты жаңа бастамалардың анықталғаны оған жаңалық болды.

Бұл жерде деректі жоба жан толғанысы болып өзгерді. «Объектив» мұрағат құрудың орнына Кин жұмыс бағытын эмоция резонансына ауыстырды. Барлық алфавиттің бір мезгілде үн қатуы ақпарат емес, сезім кеңістігін құрады, онда қазақ даласына жер аударылған адамдар жоғалып, бір-бірімен қайта қауышқаны секілді — жекелеген дауыстар жоғалып, қайта қауышады.

Әсіресе, советтің жер аудару ісіне қатысы жоқ тілдердің таңдалғаны қызық. Серб, албан, бербер деген басқа империя контексіне жасалған сілтеме: 1990 жылдардағы Югославия соғысы, Солтүстік Африкадағы француз отары, тіл құқығы төңірегіндегі қазіргі заман қақтығыстары.

Таңдалған тілдердің көбі әлі де қысым көріп келе жатыр. Лезгин және лак тілдері қазіргі Ресейде маргиналданып бара жатыр. Бербер тілі Солтүстік Африкада мойындалу жолында күрес жүргізіп келеді. Ноғай тіліне жойылу қатері төніп тұр, ал марий тілін жаңғыртуды қалайтын белсенділер қуғын-сүргінге ұшырап жүр. Жоба өлі тілдерді мұрағаттамайды, ол жалғасып келе жатқан зорлық-зомбылық туралы айтады.

Кин трансұлттық шеңбер құрып, лингвистикалық зорлық-зомбылық советке ғана тән практика емес, империяның әмбебап бақылау үлгісі екенін көрсетеді. Бұл тар ұлтшылдыққа қарсы маңызды қадам. Барлық империя бақылаудың осындай технологиясын қолданады.

Жобаның Алматыдан Берлинге бет алуы оның қатпарлы мағынасын түсіну үшін маңызды. Бірінші көрсетілім Egin мәдениет орталығында куратор Владислав Слудский, тәуелсіз зерттеуші Дмитрий Мазоренко, тарихшы Жанар Бекмұрзина, зерттеуші және куратор Артем Слетаның «Империализм және отаршылдық» білім бағдарламасынан кейін ARTBAT FEST 11 аясында өтті.

Күшейіп келе жатқан бақылау жағдайында сыни дискурс құруға тырысқан Спивак пен Чакрабарти семинарлары Eurasian Cultural Alliance шеңберінде өтті. Бастама көтерушілер оны жергілікті зияткерлік инфрақұрылымның бір бөлігі ретінде — сыни пайымға кеңістік қалдыруға ұмтылу деп түсінеді.

2025 жылғы қыркүйекте Берлинде өткен көрсетілім «Art Space in Exile» — қуғынға ұшыраған өнер кеңістігі ретінде сипатталатын Hotel Continental ғимаратында өтті. Трансұлттық алмасу мен постколониялық сын тақырыптарында жұмыс істеп жүрген әзербайжан кураторы Зулейха Ибадтың және қазақстандық продюсер Лев Тариковтың жетекшілік етуімен жоба жаңа мәнге ие болды. Бұл жерде ол Қазақстандағы ахуалды сипаттайтын жергілікті пікір ретінде емес, совет заманындағы жер аударудан бастап, қазіргі көші-қон дағдарысына дейінгі лингвистикалық зорлық-зомбылық туралы жаһандық сөздің бір бөлігі ретінде қабылданды.

Берлиндегі нұсқада жаңа элемент пайда болды, ол — көрерменді өз алфавитін айтуға шақыратын микрофон. Бұл ишарат жоба динамикасын түбегейлі өзгертеді: ол енді тыңдау кеңістігінен айту кеңістігіне айналады. Алматыда инсталляция жоғалған дауыстарды көрсетсе, диаспоралар мен қуғында жүргендердің қаласы саналатын Берлинде ол жаңа дауыстарға арналған платформаға айналады.

Бұл партиципаторлық элементті мұрағатты демократияландыру деп қабылдауға болады — «тарих құрбандары» ғана емес, өз тілі туралы айтуды қалайтын кез келген адам сөйлеу құқығына ие болады. Интеграция, ассимиляция және мультикультурализм туралы еуропалық дебаттар контексінде бұл — саяси ишарат: тілді біріздендіру талаптарына қарсылық ретінде тіл алуандығына құқық бар екенін жеткізу.

Exile концепциясының өзі бұл жерде негізгі нәрсеге айналады. Үй деген идеяның өзі тұрақсыз болған заманда қуғынға ұшырау қандай мағынаны білдіреді? Постсоветтік суретшілер үшін елден кету деген саяси қысым мен экономикалық қажеттілік аралығындағы сұрғылт аймақ секілді — толықтай мәжбүрлі де емес, толықтай ерікті де емес.

Кин Алматыда болып, ашылуға видеобайланыс арқылы қатысты. Бұл ишаратты нағыз өнер метрополияда пайда болады деген орталық және шеткері аймақ логикасынан бас тарту деп қабылдауға болады. «Саяси қыс» жағдайында Қазақстанда қалып, Кин жан жарасына себеп болған нүктеден жырақтамай, сыни пайым айту мүмкіндігін пайдаланды.

Жобаны жасау контексі оны түсінуге қажет. 2023–25 жылдары Қазақстанда саяси бақылау күшейе тұра мәдени бум жүріп жатқаны таңғаларлық жайт. Жекеменшік музей мен заманауи мәдениет орталығы ашылды, халықаралық көрмелер өтіп жатыр, арт сахна дамып жатыр. Сөйте тұра саяси тұтқындар көбейіп, журналистер «жалған ақпарат таратқаны» үшін қамалуда.

Арман Нұрмақов «Транзит туралы аңыз» эссесінде мұны Орталық Азия режимдерінің өзіне тән ерекшелігі — «статус-квоны өте ұзақ ұстап тұру жолындағы ерекше қабілет» деп суреттейді. «Сұрғылт аймақта» сыни өнерге тыйым жоқ, бірақ белгілі бір шектен шығуға болмайды.

«ღ» жобасы осы шектеуден жол таба білген. Ол тікелей саяси сын ретінде қабылданбайтындай мейлінше тарихи. Белсенділердің сөзі болып көрінбейтін, мейлінше көркем өнер. Әйтсе де зерделі көрермен өткен шақ пен осы шақ арасынан паралель көре алатындай қазіргі заманмен мейлінше үндесіп тұр.

Бұл жерде постсоветтік және ислам кеңістігіне қатысты еңбек етіп жүрген Slavs and Tatars ұжымымен салыстыруға келеді. Бірақ Slavs and Tatars Берлин мен Нью-Йорктің қауіпсіз диаспорасы болып, ирония мен поп-эстетика қолданса, Кин өзінің ішкі контексін пайдаланып, салмақтылық пен терең бойлауды таңдайды. Ол өзгенің жарасын қызықтап жүрген турист емес, бірақ жергілікті саяси шектеулер арасынан абайлап жол табуды қажет ететін қауіп-қатерге де барады.

Жобаның күші — «ақ-қара» деген ұстанымнан бас тартуда жатыр. Кин өткен шақты романтизацияға айналдырмайды, осы шақты жексұрын етіп көрсетпейді. Жер аударылған халықтар совет режимінің зардабын көрді, бірақ солардың кейбірі ХІХ ғасырда қазақ жерін отарлауға қатысты. Орыс тілі империяның үстемдік жүргізу құралы болды, бірақ көп адам үшін ана тіліне, этносаралық қарым-қатынастың жалғыз құралына айналды. Жоба осы қайшылықтың барлығын бір мезгілде көрсетеді, бірақ оның түйінін шешуге тырыспайды.

Түптеп келгенде «ღ» жобасы — баға беруге қарсы практика. Билік әр ауысқан сайын бәрін жаңадан бастаймыз деп уәде айтылатын, ыңғайсыз тарих айтылмайтын немесе қайта жазылатын, ұжымдық амнезия тіршілік ету шартына айналған елде Кин ұмытпау қажет дегенді жеткізеді. Бірақ бұл мінсіз күйге жеткізілген өткен шаққа оралуға шақыратын ностальгия түріндегі естелік емес. Құрбан күйінде қалып қойған виктим естелік те емес. Бұл түрлі перспективаны бір мезгілде ұстап тұруға, тарихтың күрделі екенін мойындауға, қателікті қайталамай сабақ алуға қабілетті сыни естелік.

Франц Фанон былай деп жазды: «Біреудің тілінде сөйлеу — дүниені, мәдениетті қабылдау деген сөз». Киннің жобасы саяси ақиқатты тікелей өзгерте алмайды, алайда зорлық-зомбылық туралы естелік, жоғалту тәжірибесі, әділдікке үміт сияқты билік өшіріп тастағысы келетін нәрсені сақтап, өзгеге бере алады. Инсталляция кеңістігінде он үш тіл полифонияға жол барын, болашақ өткен шақтың қателігін қайталауға міндетті емес екенін еске сала отырып, бір мезгілде үн қатуын жалғастырып келеді.

Жоба атауы ретінде қолданылған грузиннің ღ әрпі грузин алфавитінде болған барлық реформаны бастан кешті, ол — өзгерістер ағынындағы тұрақтылықтың кішкентай символы. Осы нәрседе жобаның басты месседжі жасырулы жатқан болуы да мүмкін: қарсылық айғайлаған манифесте емес, сақтап қалуға деген байсалды табандылықта жатыр. Есімдерді, дыбыстарды, тарихты ұмытпауда жатыр. Түрлі дауыс бір мезгілде естілетін, бір-бірін тұншықтырмайтын кеңістік құруда жатыр. Киннің жобасы — естелік ұмытудан күштірек деген ойға, жоқ болған алфавиттер мен жаңа реформалар арасында шынайы диалогқа орын табылатынына сену актісі. Тарих — соңғы жарлықтан басталмайтын, уақыт байланысын сақтай отырып, барлық үзік пен түрлену арқылы жалғасатын кеңістік.