Көмірден құтылу

Үкімет мәселені шешеміз деп уәде беруін қоймайды, ал қала тұрғындары ешқандай өзгеріс көріп отырған жоқ. 22 қаңтарда Жогорку Кенеш отырысында депутаттар ауа сапасына мониторинг жасайтын мобильді станциялардан бастап, сапасыз көмір сатуға тыйым салуға дейінгі бірқатар шара ұсынды. Кейбірі ескі автомобильге салық салу керек деді, ал біреуі тіпті көшені бір тәулікке көліктен босатуды ұсынды.

Алайда көбі билік уақытты созумен отыр деген сенімде. Қараша айында депутат Камила Талиева 2025 жылды қара түтінмен күрес жылы деп жариялауға шақырып, шенеуніктерді мәселеге «немқұрайлы» қарайды деп айыптаған еді.

Бірақ оларды мәжбүрлеудің жолы қандай? Ауаның ластығын алға тартып сынайтындарды басып тастауға үйренген билікті кінәлауға болады, бірақ одан не өзгереді?

Қалың түтін

Жергілікті Kaktus Media басылымы жақында жариялаған дронмен түсірілген көрініс билік бетпе-бет келіп отырған мәселенің ауқымын көрсетеді. Қыстың бұлтсыз ашық күнінде қала қалың сұр түтіннің арасынан әрең көрінеді.

Көше деңгейінде қарасақ, тұншықтырар тұманның қатері көп. Қолайсыз күндері бұл қара түтінді барлық сезім мүшесімен сезуге болады: ол көзге көрініп қана қоймай, маңайдағы адамдардың жөтелі арқылы естіліп те жатады, сондай-ақ дәмі мен иісін сезуге болады.

Қырғызстанда ауаның сапасын жақсартуға $50 млн бөлген Дүниежүзілік банктің мәліметі бойынша, өкпеге тереңдеп сіңіп кете алатын PM2.5 аса ұсақ бөлшектерінің қатері көп.

«Кейінгі жылдары қыс мезгілінде PM2.5-тің тәуліктегі орташа деңгейі бір шаршы метрге (µg/m³) 200 микрограмнан артып кету жиі кездесті, бұл ДДСҰ ұсынған шекті мөлшерден 13 есе көп (15 µg/m³). Соның кесірінен Бішкек әлемнің ең лас қалаларының бірі болып отыр», — деп мәлімдеді «Власть» тілшісіне Дүниежүзілік банк өкілдігі.

Өкілдіктің хабарлауынша, бұл бөлшектердің әсері «денсаулыққа үлкен қатер төндіріп, респираторлық инфекцияға, қатерлі ісікке, жүрек-қан тамыр ауруларына алып келеді, мерзімінен ерте өлімге әкеп соғады».

Жанама әсері де байқалып жатыр: ауа лас болғандықтан спортпен шұғылданатын адамдар азайып жатыр, көшеде жүгіру және велосипед тебу қауіпті бола түсті.

Мұның барлығы жиналып келіп қоғамның денсаулығына кері әсерін тигізіп жатыр. БҰҰ Дамыту бағдарламасының (БҰҰ ДБ) 2022 жылға арналған есебіне сәйкес, ауаның ластануынан туатын проблемаға Қырғызстан жыл сайын $24 миллион жұмсайды, 2010 жылдан 2019 жылға дейінгі аралықта бұл мәселе шамамен 5 000 адамның мезгілсіз өліміне себеп болды.

Себебі…

«Мұндай қара түтін Бішкекке ғана тән емес», — дейді антрополог және University of Naples L’Orientale ғылыми қызметкері, 2018 жылдан бері экология саласындағы белсенділікті зерттейтін Ксения Прилуцкая.

«Власть» редакциясына берген сұхбатында Прилуцкая Орталық Азияның көп қаласы әсіресе қыс мезгілінде лас ауадан қашып құтыла алмайтынын айтты, олардың қатарында Алматы да бар.

«Аймақтың өзіне тән ерекшелігі — жылу электр станциясына көмір жағу», — деп түсіндірді ол. Ал Бішкекке қосымша бірнеше фактор әсер ететінін айтты. Соның ішінде — жер үйлерді көмірмен жылыту, түтін шығару жүйесі жөнді істемейтін ескі автокөліктер, ауа айналымына кедергі келтіретін биік ғимараттар санының артуы, сондай-ақ мұның бәрін ушықтыра түсетін халық санының өсуі.

Тәуелсіздік алған 1991 жылдан бері Бішкек халқы шамамен екі есеге өсіп, 648 мың адамнан 1,1 миллион адамға дейін жетті. Өсімнің көп бөлігі жаңадан салынған үйлерге тиесілі, бұл үйлерде қала орталығындағы сияқты газ жоқ, негізгі жылу көзі көмір болып отыр.

Нарын облысында орналасқан, жағымсыз атымен белгілі Каракече кен орнының қоңыр көмірін жиі пайдалану жағдайды одан сайын ушықтырып отыр. Ол лас, тиімділігі де төмен, бірақ Қазақстаннан импортталатын сапалы көмірге қарағанда арзанырақ.

Тағы бір үлкен мәселе — көлік.

«Мәселе автокөлік санына емес, олардың жылына қатысты, себебі ескі көліктердің түтіннен тазарту жүйесі жиі істен шығады», — дейді Прилуцкая.

Үкіметтің соңғы мәліметі бойынша, Бішкекте зауыттан шыққанына 15 жылдан асып кеткен автокөліктердің үлесі 85%. Улы газды қаупі төмен затқа айналдыратын катализ бейтараптандырғыштар шамамен он жыл пайдаланғаннан кейін істен шыға бастайды.

Айналып келгенде қара түтіннің кесірінен тұйық шеңбер пайда болады — халық сол қара түтіннен қашып, жаяу жүргісі келмейді.

«Жағдайды ушықтырып жатқанымды түсінсем де, қара түтіннің кесірінен жұмысқа көбінесе көлікпен барамын, балаларымның осы ауамен демалғанын қаламаймын», — деді «Власть» тілшісіне қала орталығында тұратын кәсіпкер Айбек Исақов.

Қандай шара бар?

Жергілікті билік те, үкімет те «қара түтінмен күрес» туралы көп айтады. Күн сайын дерлік жаңа мәлімдеме мен ұсыныс туып жатады, бірақ жылыту мен автомобиль түтінін шешуге қатысты оң әрекет әлі де байқалмайды.

Мысалы, үкімет Қытайдан газ автобустар автопаркін сатып алғанын мақтана жария етіп, бұл қала орталығындағы маршрут-таксиге тыйым салу үшін қабылданған шешім деді.

Парламент депутаты Марлен Маматалиев «Власть» тілшісіне берген сұхбатында қала ішінде жүретін шағын көліктерді алып тастау қажет дейді.

«Ондай көліктер ауаны улады, өйткені бәрі дизель жағатын», — деп түсіндірді Маматалиев.

Ертелі-кеш газбен жүретін автобустар жолаушыға толып кетеді, әрі олардың бағыты да шектеулі. Маматалиев айналма маршрутты көбейтуді, сондай-ақ қайталап төлеместен басқа көлікке ауысып міну жүйесін енгізуді ұсынады, бұл қоғамдық көлікті ыңғайлы болуына ықпал етіп, көпшілікті тартар еді.

Кейбір адамдар үкімет экологиялық көлікті дамытуға қызықпайды дейді. Олар Бішкек мэрі Айбек Джунушалиевтің былтыр жазда қаланың электр троллейбустар паркін алып тастау шешімін алға тартып отыр. Мэрдің айтуынша, троллейбустар шығын әкелген, жолаушылар саны азайған. Қала басшысы оның орнына Қытайдан жаңа электробустар паркін әкелуге уәде берді.

Троллейбусты алып тастағаны үшін үкіметті сотқа берген экология белсендісі Бермет Борубаева бұл әрекет қала тұрғындарының мүддесіне қайшы дейді.

«Олар жай ғана табыс тапқысы келеді, өткізгіш сымдарды ғана емес, шағын электр станциялары тұрған жерлерді де сатып жібермек», — деп мәлімдеді Борубаева «Власть» тілшісіне.

Қоғамдық көлік тапшылығы кептелісті ушықтыра түсті. Көбі электромобильге жаппай көшуден нәтиже шығады деп үміттенді, бірақ жаңа мәліметтер 2024 жылы Қытайдан импортталған электрокарлар 28 пайызға азайғанын көрсетіп отыр.

Қырғыз үкіметі мен қытайлық China Hubei Zhuoyue Group компаниясының бірлескен жобасы аясында салынып жатқан, былтыр тамызда ашылады деп жоспарланған электромобиль жасайтын жаңа зауыттың ашылуы кешігіп жатыр. Ашылатын күні әзірге нақты жарияланған жоқ.

Әлемнің көптеген қаласында ластану деңгейінің төмендеуіне көмектескен велосипед инфрақұрылымын дамыту секілді басқа экологиялық шешімдер Бішкекте күн тәртібінде тұрған жоқ.

«Қала әкімшілігі әлі де Бішкекті автомобилистерге арналған қала деп көреді. Соның кесірінен жолдар ылғи кеңейтіліп, автотұрақтар көбейіп жатыр және жаяу адамдар мен велосипедке арналған кеңістік азайып барады, бұл проблеманы ушықтырады», — деді Прилуцкая.

Бірақ жылыту жүйесі ең үлкен проблема болып отыр. БҰҰ Дамыту бағдарламасының 2022 жылға арналған есебінде мынадай сенімді қорытынды жасалды: ауа сапасын жақсартудың жақсы әрі тиімді тәсілі — қаланың жылу жүйесін көмірден газға көшіру. Осы бағытта жасалып жатқан нақты қадамдарға және биліктің газға өткен үй шаруашылықтарының саны өсіп жатқаны туралы тұрақты мәлімдемелеріне қарамастан, барды бар деу керек: Бішкектегі үйлердің 50 пайызы, әсіресе қала түбіндегі үйлер әлі де көмір жағады.

Үкімет көмірден толықтай бас тартуды жоспарлап отырған жоқ, бұл қаржы ресурсы шектеулі ел үшін маңызды экономикалық тәуелсіздік мәселесі.

2022 жылы Қырғызстан президенті Садыр Жапаров Бішкек жылу электр орталығына дейін көмір тасымалдауды жеңілдету үшін Қаракече кен орнына дейін теміржол желісі ұзартылатынын хабарлады. Ал 2024 жылы жазда электр станциясы Нарын облысында орналасқан Миңкуш кен орнынан сапасы жақсырақ көмір ала бастады.

Үкімет энергетика тұрғысынан дербес болуға мән беріп отырғанына Қазақстаннан көмір импорттау былтыр 52 пайызға азаю фактісі дәлел.

Үкіметке қысым жасалып жатыр ма?

Қоғамның көңілін бағалау оңай емес. Бішкектің орта табы қара түтін қаланың ең маңызды проблемасы екенін жиі айтады. Бірақ кедей аудандарда адамдар жылыту мен жұмыссыздыққа көбірек бас қатырады.

Қырғызстанның өте шектеулі ресурсын бәрі риза болатындай қылып тең жұмсау мүмкін емес, сірә. Бірақ тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдарына жасалып жатқан қысымға қарамастан, ауаның ластану тақырыбы соңғы онжылдықта саяси күн тәртібінде маңызды орынға шықты.

«2018 жылы депутат болғанымда проблема ауқымын бәрі түсіне бермейтін, — деп еске алды Маматалиев. — Сол кездегі премьер-министр қара түтін шаңды жолмен жылдам жүріп өткен кезде пайда болады дегендей ақылға сыймайтын нәрсе айтқаны есімде. Қазір бұл күлкілі көрінеді. Бақытымызға орай, қазір мәселеге қатысты көзқарас өзгерді».

Кейбір адамдар «проблемаға салмақпен қарау» дегенге қатысты саясаткерлердің түсінігі басқа деп санайды. 2024 жылғы қазанда энергетика министрі Таалайбек Ибраев «осы қыста Бішкекте қара түтін болмайды» деп мәлімдеп, күлкіге қалғаны бар.

«Бұндай шенеуніктердің үйінде ауа тазартқыш тұр немесе олар қара түтіннен алыстап кете алады деп ойлаймын. Проблеманың бар екенін мойындамауы да сондықтан», — деді «Власть» тілшісіне аты-жөнін атамауды өтінген оппозиция белсенділерінің бірі.

Қара түтін мәселесі көпшілік назарына тым көп ілігіп отыр, себебі бұл қаланың кәсіпқой мамандарын, соның ішінде журналистер мен белсенділерді қамтып отыр деп санайтындар да бар.

«Бұл “балкондықтардың” проблемасы, — деді саясаттанушы Әлібек Мұқамбаев астаналық орта тапқа қарата айтылатын жергілікті жаргон сөзді қолданып. — Олар қанша шағымданса да, парламентке басып кіру үшін алаңға 500 мықты жігітті шығаруға қауқарсыз, ал билік осындай адамдардан ғана қорқады».

Мұқамбаевтың пікірінше, қара түтін үкіметке тиімді болуы мүмкін:

«Көпшілік осы тақырыпқа бас қатырып жатқанда, одан да өзекті мәселелер назардан тыс қалады».